Categorie archief: 19e eeuw

200 jaar Monroedoctrine

op 2 december 1823 kondigde president James Monroe de Monroedoctrine af

Voor de geschiedenis van de negentiende eeuw is 2 december een gedenkwaardige dag. Als je een rijtje zou maken van de belangrijkste gebeurtenissen op 2 december in de negentiende eeuw, dan zouden daar respectievelijk de volgende jaren bij horen 1805, 1804, 1852, 1848 en 1823.

De bekendste 2 december is ongetwijfeld de overwinning van Napoleon bij Austerlitz in 1805. Dit was precies een jaar na zijn kroning als Keizer van Frankrijk. De derde gedenkwaardige december was een echo van de keizerkroning van Napoleon die 48 jaar later kwam: zijn neefje Napoleon III liet zich in 1852 net als zijn oom op 2 december tot keizer van Frankrijk kronen. Minder bekend is 2 december 1848, de dag waarop Franz Jozef keizer van Oostenrijk werd.

James Monroe 1817-1825De laatste 2 december, vandaag precies 200 jaar geleden is van geheel andere aard. Het was geen kroning of overwinning en de gebeurtenis op 2 december 1823 viel niet in Europa plaats, maar in Washington DC: op die dag hield president James Monroe een beroemde speech waarin hij een doctrine afkondigde die voor altijd verbonden is met zijn naam.

Monroe verklaarde elke vorm van Europese bemoeienis op het westelijk halfrond taboe. Met bemoeienis doelde hij op politiek ingrijpen in de naties in Zuid-Amerika die kort daarvoor onafhankelijk waren geworden. Maar hij beloofde ook dat hij de kolonies die nog in handen waren van de Europese landen, net name eilanden in het Caraïbisch gebied, te zullen respecteren. De monroedoctrine was defensief bedoeld, om de interne Amerikaanse expansie naar het Westen veilig te stellen.

Op de Napoleonhöhe

twee weken geleden bezocht ik de Napoleonhöhe in Elchingen
waar op 14 oktober 1805 de Slag bij Elchingen plaatsvond

Zondagmiddag 20 augustus 2023. Wanneer ik de bocht omdraai en het voormalige klooster van Elchingen in zicht komt, wordt mij onmiddellijk duidelijk waarom hier een veldslag heeft plaatsgevonden. De oude abdijkerk ligt op het uiterste puntje van een plateau boven de Donau en je hebt er een weergaloos uitzicht. Bij helder weer kijk je over het Zuiden van Beieren en Württemberg heen en kun je in de verte de Alpen zien liggen op een afstand van 150 kilometer. Op deze zondagmiddag is het zinderend heet op de Napoleonhöhe waardoor de Alpen niet zichtbaar zijn. Maar het uitzicht over de vlakte waar de Donau stroomt is groots. Dit was een belangrijke strategische plek en werd zo een ontmoetingsplaats voor twee vijandelijke legers.

Elchingen
Uitzicht over de Donauvlakte vanaf de Napoleonhöhe

De Oostenrijkers hadden hier willen uitbreken uit hun benarde positie bij Ulm (tien kilometer westelijker) na twee mislukte uitbraakpogingen in de week daarvoor. Generaal Karl Mack von Leiberich wist inmiddels dat hij een strategische blunder had begaan door helemaal op te trekken naar Ulm en daar de Fransen op te wachten. Beter had hij in Augsburg kunnen blijven, maar hij trok helemaal tot aan de uiterste westgrens van Beieren en stelde zich op aan de grens met het hertogdom Württemberg.

Elchingen
Abdijkerk van Elchingen

In Stuttgart werden de Oostenrijkers gevreesd en verleende het hof Napoleon en zijn legers maar al te graag doorgang om de Oostenrijkers aan hun grens terug te slaan. Napoleon liet zijn generaals langs de noordoever van de Donau naar het Oosten optrekken. Hij ging niet rechtstreeks de confrontatie aan bij Ulm maar maakte een enorme omtrekkende beweging. Zo liet hij Bernadotte en Deroy helemaal optrekken naar Ingolstadt op 175 kilometer ten Noordoosten van Ulm. Deze omtrekkende beweging zou honderd jaar de Duitse generaal Alfred von Schlieffen inspireren tot het Schlieffenplan.

Donau Campagne 1805

De Slag bij Elchingen op 14 oktober 1805 was een onderdeel van de Donaucampagne die afgesloten werd met de overwinning in Austerlitz (bij Brno) ten Noorden van Wenen op 2 december 1805.

Op 6 oktober 1805 veroverden de Fransen in Donauwörth de brug over de Donau en trokken de zuidoever op. Het drong nu tot Mack door dat Napoleon de strop ging aantrekken. Bessières en Soult trokken van Donauwörth langs de Lech op naar Augsburg (75 km ten oosten van Ulm). Murat en Ney bleven aan de noordoever van de Donau om een uitbraak te voorkomen en Lannes trok op de zuidoever van de Donau westwaarts richting Ulm.

De Oostenrijkers wisten dat ze ingesloten zouden worden, dus probeerden uit te breken. Op 8 oktober bij Günzburg (25 km ten oosten van Ulm) en drie dagen later bij Haslach (tegenwoordig Jungingen, 6 km ten noorden van Ulm). Beide pogingen tot een uitbraak mislukten en Mack moest zich weer terugtrekken op Ulm. Tenslotte deden de Oostenrijkers op 14 oktober een derde uitbraak op een plateau bij de abdijkerk van Elchingen op de noordoever van de Donau (10 km ten oosten van Ulm).

Elchingen
Informatiebord over de abdijkerk van Elchingen en de Slag bij Elchingen in 1805

Ik loop over de begraafplaats van de abdij. Niets herinnert aan de slag bij Elchingen 218 jaar geleden. Maar bij de ingang van de abdijkerk staat een informatiebord. Via de “lauschtour” Napoleon in Elchingen kun je je laten rondleiden over het terrein waarbij de slag weer tot leven komt.

De Oostenrijkers zouden het bij drie uitbraakpogingen laten. Drie dagen na de Slag bij Elchingen begonnen de Fransen aan het beleg van Ulm. En nog eens drie dagen later volgde de overgave van Mack.

Overgave bij Ulm op 20 oktober 1805
De overgave van Mack bij Ulm aan Napoleon op 20 oktober 1805 op een schilderij (detail) van Charles Thevenin

De noodlottige generaal speelt nog een rol in Oorlog en Vrede (Boek 1 deel 2) van Tolstoj. Wanneer hij een paar dagen na de capitulatie bij Ulm in het Russische hoofdkwartier in Braunau aankomt, stelt hij zich voor aan Andrej Bolkonski: “Voor u staat de onfortuinlijke Mack”. Voor het Russische opperbevel is het duidelijk: de Fransen komen eraan! ze beginnen zich langs de Donau terug te trekken richting Wenen.

arc de triomphe
op de Arc de Triomphe in Parijs staat de naam Elchingen gebeiteld. Generaal Michel Ney zou door zijn zege op de Oostenrijkers drie jaar later van Napoleon de titel “hertog van Elchingen” krijgen.

Battle of Elchingen [ en.wikipedia.org ]

indianenverhalen [ 1 ]

gelezen: Lewis en Clark – De ontdekking van het Westen
stripalbum over de Expeditie van Lewis en Clark (1804-1806)

lewis en clark220 jaar geleden verkocht Frankrijk Louisiana aan de toenmalige Verenigde Staten. Het was de grootste grondtransactie uit de geschiedenis: vijftien miljoen dollar voor twee miljoen vierkante kilometer, acht cent per hectare. De oppervlakte van de Verenigde Staten werd daardoor verdubbeld. In 1803 werd de Unie gevormd door de 13 oorspronkelijke staten, de nieuwe staten Kentucky, Tennessee en Ohio en verschillende territoria (waaronder Illinois, Michigan, Indiana, Mississippi en Maine) die later tot staten zouden worden omgevormd. Het grondgebied waar later de staten Florida, Texas, Arizona, New Mexico, Utah, Nevada, Colorado en Californië zouden komen, was nog Spaans bezit. Alleen het uiterste noordwesten waar nu Oregon, Washington en Idaho liggen, werd nog door niemand geclaimd en lag als “Oregon Country” open om met Frans Louisiana bij de Verenigde Staten te worden gevoegd.

Voor de expansie naar het Westen was een landverbinding naar de Stille Oceaan van immens belang. Als er een verbinding kon worden gevonden tussen de twee grootste rivieren in het Westen, de Missouri (met 4375 kilometer langer dan de Mississippi) en de Columbia (2044 kilometer) dan lag het Westen tot aan de Stille Oceaan open om gekoloniseerd te worden. Omdat Californië Spaans bezit was, richtte de expeditie van Lewis en Clark zich op het Noord-Westen dat als Oregon Country door de Verenigde Staten werd geclaimd. Een ander doel was wetenschappelijk. Het immense gebied ten westen van de Mississippi (3766 kilometer) moest geïnventariseerd worden op planten- en diersoorten. Maar ook dat had soms een verborgen economisch doel.

Expeditie van Lewuis en Clark
Klik op de kaart voor een vergroting

Voor de Fransen had Louisiana (Nieuw-Frankrijk) vooral één economisch aspect gehad: bont. Al in de achttiende eeuw verspreidden de fur trappers zich vanuit het Great Lake District via de Mississippi naar New Orleans (gesticht in 1718) en dreven handel met de plaatselijke indianenstammen. Ze verspreidden zich steeds meer westwaarts over de prairies (een Frans woord) van de Mid-West waar ze tenslotte door de Rocky Mountains werden tegengehouden. Men wist dus dat er in het Westen een barrière bestond en dat er een waterscheiding moest liggen. Toch hoopte men op een verbinding tussen de Missouri en de Columbia of in ieder geval op slechts een kleine overbrugging tussen de bronnen van deze rivieren. Lewis en Clark zouden hun president moeten teleurstellen. Een eenvoudige verbinding werd niet gevonden en in die zin bracht de expeditie slecht nieuws.

Maar wetenschappelijk was ze een succes. Er werd vriendschap gesloten met indianenstammen als de Akaria’s, Oto, Sioux en Nez Perce. De expeditie had voor dat doel allerlei cadeautjes meegenomen. Een enkele keer dreigde er een gewapend conflict toen de indianen een van de boten opeisten.

sacajawea statueSacagawea (1788-1812) was een indiaanse vrouw uit een van stammen van de Shoshone. Samen met haar man, de Franse ontdekkingsreiziger Toussaint Charbonneau werd ze tijdens het winterverblijf in Fort Mandan (1804-1805) gerekruteerd voor de expeditie. Als tolk en gids speelden ze beiden een grote rol. Een beeld van haar van de Amerikaanse beeldhouwer Alice Cooper (1875-1937) werd in 1905 onthuld op de Lewis and Clark Centennial Exposition (1905) in Portland (Oregon). Waarschijnlijk is Sacagawea in 1812 in Fort Lisa aan de Missouri aan difterie gestorven toen ze ongeveer 25 jaar oud was.

Ook hebben Lewis en Clark een enorme bijdrage geleverd aan de mythe van het Westen. Veel kunstenaars hebben zich door deze expeditie laten inspireren. Het Westen werd geromantiseerd, zoals Chateaubriand in zijn verhalen Atala (1801) en René (1802) het oostelijk deel van de Verenigde Staten geromantiseerd had. De Europeanen smulden van de indianenverhalen in een periode waar de terug naar de natuur beweging van Rousseau tenslotte was uitgemond in de Romantiek, de gevoelsuitbarsting in de eerste dertig jaar van de negentiende eeuw, die nog lang bleef nagolven.

In deze beweging resoneerde ook de mythe van het wilde westen mee, en de aantrekkingskracht van de immense en ongerepte natuur ten westen van de Mississippi. In werkelijkheid was het een ruig gebied en was het leven er verre van romantisch. De pioniers die over de Oregon Trail naar het Westen trokken moesten een keiharde strijd leveren tegen een vijandige natuur en haar oorspronkelijke bewoners. Maar in de steden aan de oostkust maar ook in Saint Louis, the gateway to the West, koesterden de bewoners het romantische beeld van het Westen.

lewis-clark.org | Lewis and Clark Centennial Exposition [ en.wikipedia.org ]
Sacagawea Historical Society [ sacagawea-biography.org ]