Maandelijks archief: mei 2010

Katyn 1940

gezien op DVD : Katyn (2007) van Andrzej Wajda

Katyn DVDRegisseur Andrzej Wajda schreef samen met de Poolse schrijver Andrzej Mularczyk (1930) het scenario voor de film Katyn. Het verhaal wordt verteld vanuit het perspectief van de achterblijvers: de officiersvrouw Anna, haar schoonmoeder, Róza de vrouw van een generaal, Agnieszka en Irena de zussen van luitenant en Tadeusz , de zoon van een Poolse intellectueel. Ondertussen volgt de film het lot van hun echtgenoot, zoon, vader en broer. Anna’s schoonmoeder verliest niet alleen haar man, een Poolse professor aan de Universteit van Krakov die door de nazi’s gedeporteerd wordt naar Sachsenhausen, maar ook haar zoon Andrzej die door de sovjets in Katyn wordt vermoord. De vele familierelaties maken Katyn tot een tamelijk complexe film. Om de verhaallijnen allemaal goed te kunnen volgen, moest ik de film meerdere malen zien.

Het verhaal begint op 17 september 1939, de dag dat het Rode Leger Polen in de rug aanvalt met als voorwendsel de Litouwse, Wit-Russische en Oekraïnse minderheden ten oosten van de curzonlijn te beschermen. Het Poolse leger wordt door Russische tanks omsingeld en de krijgsgevangen soldaten en officieren worden verzameld. Daarna volgt een deal die het duivelspact van Hitler en Stalin vier weken eerder, duidelijk onderstreept: de nazi’s krijgen de soldaten als krijgsgevangenen, de sovjets de officieren. Daarmee is het lot van de officieren bezegeld. Terwijl de SS’ers en de sovjetofficieren elkaar feliciteren met de overwinning en de krijgsgevangenen onder elkaar verdelen, zijn twee Poolse officieren, Anna‘s man Andrzej en Jerzy met elkaar in gesprek. Jerzy ziet het somber in, want Moskou heeft de Derde Geneefse Conventie niet ondertekend. Maar Andrzej heeft nog hoop. Hoe lang denk je dat hun vriendschap duurt? vraagt hij Jerzy. Deze antwoordt hem cynisch dat Hitler een duizendjarig rijk belooft, maar dat het communisme voor altijd is. Het duurt dus op zijn minst duizend jaar. Andrzej gelooft niet dat de Duits-Russische ‘vriendschap’ langer dan een jaar zal duren. Daarna hebben ze ons weer nodig, houdt hij zichzelf en Jerzy voor. “Wie zijn ze?” bijt Jerzy hem toe.

Nadat de nazi’s en de sovjets hun deal hebben gemaakt, worden de Poolse officieren in verschillende treinen naar drie verschillende plaatsen in de Sovjet-Unie gedeporteerd: Smolensk, Belgorod en Charkov. De film volgt de officieren die naar Smolensk (in de buurt van Katyn) gaan, maar de gevangenen die naar de andere lokaties gaan, ondergaan hetzelfde lot. Intussen worden ook de achterblijvers gevolgd: Anna die uit Krakow komt maar de Curzonlijn is overgestoken om haar man Andrzej in Oost-Polen op te zoeken. Haar schoonmoeder in Krakow, en Róza , de vrouw van een Poolse generaal. Alledrie deze vrouwen verliezen hun man. De Poolse officieren die we leren kennen door de personages Andrzej, Jerzy, Piotr en de generaal worden gevolgd tot vlak voor hun deportatie naar Katyn. Ze zijn uitgelaten als ze na maanden in een ijskoud kerkgebouw gevangen te hebben gezeten, eindelijk naar buiten worden gelaten.

Katyn
begin april 1940, de Poolse officieren mogen na een koude winter in een voormalig kerkgebouw eindelijk naar buiten

Dan springt de film drie jaar verder naar april 1943. De nazi’s houden nu het westen van de Sovjet Unie bezet en hebben in Katyn het massagraf ontdekt. In Krakow worden de namen van de vermoorde officieren, geestelijken en intellectuelen omgeroepen. Anna, haar schoonmoeder en Róza die drie jaar in onzekerheid hebben geleefd, horen het vreselijke bericht. Ook worden er twee nieuwe personen in het verhaal geïntroduceerd: Agnieszka en Irena, zussen van luitenant Piotr. Anna en haar schoonmoeder zijn opgelucht omdat hun Andrzej niet op de lijst staat, maar de onzekerheid blijft. Róza krijgt van de nazi’s een oproep. Ze krijgt te horen dat haar man door de bolsjewieken is vermoord en ontvangt een onderscheiding uit Berlijn. Als ze gedwongen wordt een tekst voor te lezen waarvan de nazi’s een opname willen maken, weigert ze. Om haar van de harde waarheid te overtuigen, laten de nazi’s haar een propagandafilm zien met verschrikkelijke beelden van het massagraf bij Katyn.

Het tweede deel van de film dat begint in 1945 vind ik in psychologisch opzicht het boeiendst. Dit deel van de film maakt ook duidelijk dat de oorlog voor het Poolse volk pas in 1989 eindigde. Het naoorlogse Polen bleef gewoon een bezet land waar de waarheid niet gezegd mocht worden. Vooral de waarheid over Katyn niet. Nu de nazi’s de massagravan in de bossen van Katyn eenmaal gevonden hadden en uitgeplozen, deed de NKVD (de voorloper van de KGB) er alles aan om de schuld in de schoenen van de nazi’s te schuiven. Wajda laat in zijn film naast een authentieke nazipropagandafilm ook een sovjetpropagandafilm zien, waarin alles 180 graden gedraaid wordt. De sovjets gingen over tot geschiedvervalsing en de massamoord bij Katyn had volgens Moskou in 1941 plaats gevonden, toen Hitler Rusland was binnengevallen.

In dit deel van de film wordt het Poolse volk vooral met zichzelf geconfronteerd. Wie in het communistische Polen wilde overleven, moest laf zijn en wie het lef had om te beweren dat de ruim 20.000 Poolse officieren, geestelijken en intellectuelen in april 1940 door de sovjets waren vermoord, werd door de Poolse Geheime Dienst als staatsgevaarlijk gezien en opgepakt. Het verschil tussen waarheid en leugen, moed en lafheid, is vooral bij de zussen Agnieszka en Irena zichtbaar. Irena loopt mee in het communistische systeem, maar Agnieszka wil de waarheid over Katyn niet verzwijgen. Ze heeft een grafsteen voor haar broer Piotr laten maken met als inscriptie de datum 7 april 1940. Daarmee maakt zij zichzelf staatsgevaarlijk. Irena probeert haar ervan te weerhouden. “Wij moeten voor de levenden kiezen, maar jij kiest voor de doden, dat is morbide.” maar Agnieszka antwoordt haar dat ze voor de slachtoffers kiest en niet voor de moordenaars. De twee zussen scheiden zich.

still uit de filmWajda heeft zijn film geladen met symboliek. De vereenzelviging van het Poolse volk met het lijden en offer van Christus komt sterk tot uitdrukking in hun geloof. In de Sovjet Unie is het geloof vernietigd. Een leegstaand orthodox kerkgebouw in de buurt van Smolensk wordt gebruikt als gevangenis voor de Poolse officieren. In plaats van de Bijbel, moet een Poolse priester de Pravda lezen. Het enige dat aan de rand van het massagraf nog overblijft, is het geloof. “Vergeef ons onze schulden, gelijk ook wij vergeven onze schuldenaren.” Na het afslachten van de krijgsgevangenen schuift een bulldozer het massagraf dicht, de biddende hand van Piotr met rozenkrans steekt nog even boven het zand uit. Dan wordt het beeld zwart.

Katyn documenthet executiebevel van Beria
In 1992 heeft Boris Jeltsin aan de toenmalige Poolse president Lech Walesa een document overhandigd waaruit blijkt dat NKVD-chef Lavrenti Beria verantwoordelijk is voor de massaexecutie bij Katyn. In het document, dat door Beria is ondertekend, staat o.a. te lezen: “Breng naar de Sowjet-NKVD (Volkscommissariaat voor binnenlandse zaken; voorganger van de KGB) de 14 700 voormalige Poolse officieren, ambtenaren, landeigenaren, politiemensen, en geindarmes, die worden vastgehouden in krijgsgevangenkampen… Alsmede officieren, landeigenaren, fabrikanten en geestelijken, in gevangenissen in de westelijke gebieden van Oekraine en Wit-Rusland, in totaal 11 000 mensen. Hun zaken moeten volgens een speciale procedure worden behandeld en zij moeten worden onderworpen aan de hoogste straf – executie door het vuurpeloton.”

de onthoofding van een volk [ woest & vredig ]

de vierde deling

gezien op DVD: Katyn (2007)

Pools-Litouws GemenebestNadat ik de afgelopen avonden meerdere malen naar de Poolse film Katyn heb gekeken, heeft de tragische geschiedenis van Polen mij aangegrepen. Tweehonderd jaar, tussen 1569 en 1772, besloeg het Pools-Litouws Gemenebest een enorm grondgebied dat ongeveer samenviel met het huidige Polen, Letland, Litouwen, Wit-Rusland en grote delen van de Oekraïne. Vanaf 1772 begonnen de Midden-Europese grootmachten Rusland, Oostenrijk en Pruisen dit territorium met elkaar te verdelen. Op onderstaande kaart is te zien dat tijdens drie delingen in 1772, 1793 en 1795 Polen helemaal van de kaart verdween. Tussen 1795 en 1919 zou er geen onafhankelijk Polen meer bestaan.

Poolse delingen 1772, 1793 en 1795
de Poolse delingen 1772, 1793 en 1795
blauw naar Pruisen, geel naar Oostenrijk en groen naar Rusland

Na de Eerste Wereldoorlog en de Russische Revolutie kwam Polen eindelijk weer op de kaart. Duitsland moest enkele gebieden afstaan, waardoor in het interbellum de Poolse corridor ontstond. Oostenrijk-Hongarije was na 1918 uiteengevallen en Galicië kwam, zoals vóór 1772, weer bij Polen. De Sovjet-Unie had het grootste deel moeten afstaan. De oostgrens van het nieuwe Polen lag tussen 1919 en 1939 enkele honderden kilometers ten oosten van Brest en Lvov (Lemberg). Maar in deze vorm zou Polen amper 21 jaar bestaan. Feitelijk maakte de ondertekening van het Molotov-Ribbentrop Pact op 23 augustus 1939 een einde aan Polen. Een week later volgde de Duitse inval en nog eens twee weken later vielen sovjet troepen het land in de rug aan. Hitler en Stalin hadden weer hetzelfde gedaan als Frederik de Grote en Katherina de Grote in het laatste kwart van de achttiende eeuw. Het Molotov-Ribbentrop Pact wordt daarom soms wel de Vierde Deling genoemd.

Curzon lijn
de Curzon lijn
de blauwe contour markeert de kaart van Polen tussen 1919 en 1939. de rode contour geeft het grondgebied van Polen aan na 1945. Na 1991 zijn de gebieden ten oosten van de groene (Curzon) lijn een deel van Litouwen, Wit-Rusland en de Oekraïne

Voor Stalin was de inval van het Rode Leger gerechtvaardigd. Tijdens de Russische burgeroorlog had Polen gebieden ten oosten van de zgn. Curzon-lijn geannexeerd. Het Molotov-Ribbentrop Pact was voor de Sovjet-Unie een grenscorrectie en geen opdeling van Polen. Op 28 september ontmoetten de nazi’s en de sovjets elkaar bij de rivieren Narew, Boeg, Wisla en San. Polen was weer van de kaart geveegd. Al eerder beslisten de twee bezetters over het lot van de krijgsgevangenen. De nazi’s kregen de bijna 700.000 krijgsgevangen gemaakte Poolse soldaten terwijl de Russen de officieren kregen. Dit was een veel kleiner aantal, maar het was wel het hoofd van het leger.

Katyn begint symbolisch op een brug over een van de rivieren op de Curzon-lijn. Vanuit het westen wil een dichte stroom vluchtelingen de brug oversteken naar het oosten. Maar dan komen er vanaf de andere kant in paniek andere Polen aangerend die op de vlucht zijn voor het Rode Leger dat Polen in de rug heeft aangevallen. De verwarring, onzekerheid en chaos is compleet. Het volk is op de brug in het nauw gedreven door de nazi’s in het westen en de sovjets in het oosten. Degenen die uit het westen komen en de verschrikkingen daar hebben gezien, gaan in de verwarring toch naar het oosten, degenen uit het oosten gaan naar het westen. Vluchten kan niet meer.

Katyn still
sovjetsoldaten verscheuren de Poolse vlag
Deze scene symboliseert niet alleen de Vierde Deling van Polen, maar ook de communistische overheersing en het verlies van onschuld. Tot 1990 zouden de Polen die hun geweten lieten spreken door Moskou vervolgd worden

De Poolse tragiek wordt in een sommige scenes sterk weergegeven. Zo hebben de sovjets met grof geweld de corpus van Christus van het kruis gerukt. Aan een spijker bungelt nog een arm. Wanneer Anna, de vrouw van een Poolse officier een pastoor ziet bidden bij een slachtoffer waarover een officiersjas ligt gespreid, denkt ze even dat het haar man is. Als ze de jas wegneemt om te kunnen zien wie het is, deinst ze terug. Onder de jas ligt de Gekruisigde, de corpus die de sovjets van het kruis hebben gerukt. Het lot van de Gekruisigde en van het katholieke Poolse volk vallen ineens samen. Een andere scene met sterke symboliek is die met twee soldaten van het Rode Leger die de Poolse vlag doormidden scheuren. Ze scheuren de rode baan van de witte en plaatsen de gehalveerde rode Poolse vlag als communistische vlag terug. De witte baan wikkelt een van de soldaten om zijn schoenen. Polen is verscheurd en vertrapt.

Katyn [ woest & vredig ]

De Nazareners

gelezen: Herzensergiessungen Eines Kunstliebenden Klosterbruders
van Wilhelm Heinrich Wackenroder en Ludwig Tieck

Dit geschrift van Wilhelm Heinrich Wackenroder dat in 1796 door zijn vriend Ludwig Tieck bewerkt is en uitgegeven, inspireerde een groep Duitse schilders die men spottend de Nazarener noemde. Zij namen de helden van Wackenroder tot voorbeeld: Albrecht Dürer, Rafael, Perugino en Michelangelo. Johann Friedrich Overbeck en Franz Pforr vormden de kern van de Nazarener. Peter von Cornelius, Ferdinand Olivier, Wilhelm von Schadow en Julius Schnorr von Carolsfeld sloten zich bij hen aan.

Julius Schnorr von Carolsfeld
Klara Bianka von Quandt met luit, 1820
Herzensergießungen eines kunstliebenden Klosterbruders - ReclamIn der Einsamkeit eines klösterlichen Lebens, in der ich nur noch zuweilen dunkel an die entfernte Welt zurückdenke, sind nach und nach folgende Aufsätze entstanden. Ich liebte in meiner Jugend die Kunst ungemein, und diese Liebe hat mich, wie ein treuer Freund, bis in mein jetziges Alter begleitet: ohne daß ich es bemerkte, schrieb ich aus einem innern Drange meine Erinnerungen nieder, die du, geliebter Leser, mit einem nachsichtsvollen Auge betrachten mußt. Sie sind nicht im Ton der heutigen Welt abgefaßt, weil dieser Ton nicht in meiner Gewalt steht, und weil ich ihn auch, wenn ich ganz aufrichtig sprechen soll, nicht lieben kann.
 
Bron: inleiding uit Herzensergiessungen … [ zeno.org ]

Pre-Raphaelite Brotherhood
Niet alleen in Duitsland gingen schilders in de negentiende eeuw terug naar de schilderkunst van de Renaissance. Enkele decennia na de Nazarener ontstond in Engeland in 1848 de Pre-Raphaelite Brotherhood. Deze schilders keerden terug naar de schilderkunst van vóór Raffael. De groep werd opgericht door William Holman Hunt, John Everett Millais, Dante Gabriel Rossetti en zijn broer William Michael Rossetti.

Herzensergiessungen Eines Kunstliebenden Klosterbruders [ W&V ]