twee fotografen, twee steden

Johannes Leendert Scherpenisse (Amsterdam)
en Max Missmann (Berlijn)

Door de bestseller In Europa hebben waarschijnlijk al een miljoen Nederlanders kennis kunnen maken met het eerste hoofdstuk waarin Geert Mak impressies geeft van Berlijn, Londen, Parijs en Wenen in het eerste decennium van de vorige eeuw. Dat Amsterdam in het rijtje ontbreekt, komt waarschijnlijk omdat Mak in 1992 al de Engel van Amsterdam geschreven heeft, een soort literaire stadskroniek.

Berliner PlätzeHet succes van Geert Mak staat natuurlijk niet op zichzelf. Er is een enorme belangstelling voor geschiedenis, vooral als het gaat om literaire non-fictie vanuit een persoonlijk perspectief. Dat is ook precies de invalshoek van de stadsfotograaf. Eigenlijk is er niet zoveel verschil tussen de ‘methode’ van een schrijver als Geert Mak en die van de stadsfotograaf: ze gaan beiden de straat op, bewegen zich tussen de mensen door en observeren. Ze houden van de mensen, ze houden van de stad. En ze zien door hun houding van ‘afstandelijke betrokkenheid’ het bijzondere van de alledaagsheid. Het is niet toevallig dat bij mij op tafel naast In Europa het fotoboek Berliner Plätze ligt, met foto’s van de Berlijnse stadsfotograaf Max Missmann. Mak keert tijdens zijn reis door Europa én de twintigste eeuw telkens terug naar Berlijn, voor hem de hoofdstad van die eeuw.

Maar voordat ik met Missmann verder ga, blijf ik eerst even in het Amsterdam rond 1910. Op het web staat een mooie fotocollectie van stadsfotograaf Johannes Leendert Scherpenisse die tussen 1905 en 1913 actief was. Een bezoek aan deze online fotocollectie is als een wandeling door een Amsterdam dat er niet meer is, maar toch nog duidelijk herkenbaar is, zoals op onderstaande foto.

Scherpenisse
J. L. Scherpenisse
Damrak vanaf de beurspassage, 1910
© fotocollectie J. L. Scherpenisse

Joahnnes Scherpenisse rond 1913, 1914Johannes Leendert Scherpenisse
was een Amsterdams stadsfotograaf, geboren op 8 april 1888. Zijn werkterreinen waren in de jaren 1905-1913 in de eerste plaats de grote Amsterdamse markten: Amstelveld, Waterlooplein, Nieuwmarkt, Noordermarkt en Westerstraat. Op de Albert Cuyp maakte hij in 1905 de oudste foto’s van deze beroemde markt! Daarnaast fotografeerde hij het leven op straat in de typische volksbuurten: de Jordaan, de Pijp en delen van de Jodenbuurt. Ook zocht hij drukke plekken in de stad, zoals de Dam, het Damrak en Rokin, een feest op het IJsclubterrein achter het Rijksmuseum, de steigers achter het Centraal Station of juist een groep schaatsers op een ijzig bevroren Boerenwetering. Hij fotografeerde ook de landelijke omgeving van Amsterdam zoals Nieuwendam, Sloterdijk, de Omval en de Schinkel. Door zijn rustige, registrerende werkwijze documenteerde Scherpenisse het leven op straat zoals dat zich voordeed aan een onbevangen voorbijganger.

(op de foto: Johannes Leendert Scherpenisse omstreeks 1913-1914)

Max Missmann fotografeerde vooral tussen 1903 en 1913 in het Wilhelminische Berlijn, maar was tot in de dagen van de Weimarrepubliek actief. Drie jaar geleden kocht ik in Berlijn het fotoboek Berliner Plätze. Ik ken geen stad die zo verminkt is en waar het verleden zo voelbaar aanwezig is. Na de Wende is er weer veel belangstelling voor het historische Berlijn en lijkt er een collectieve spijt te bestaan over de naoorlogse afkeer van het nationale verleden, die na de oorlog nog eens een spoor van verwoestingen heeft achtergelaten.

Max Missmann
Max Missmann
Kruising Unter den Linden en
Friedrichstraße met Café Bauer, 1909

Berucht is inmiddels de vernietiging van het imposante Stadtschloss: eerst door een Amerikaans bombardement in februari 1945 en daarna door het DDR-regime die de ruïnes in de jaren vijftig met de grond gelijk liet maken. Het symbool van de Hohenzollern in Berlijn paste niet in de klassenloze heilstaat, zo oordeelde men toen. In 1976 verrees op deze plek het monstrueuze Palast der Republik, dat op dit moment weer gesloopt wordt. Net als een groep rondom Wim T.Schippers in Amsterdam het initiatief heeft genomen om het Paleis van Volksvlijt opnieuw op te richten (op de plek van de Nederlandsche Bank) , is er in Berlijn een initiatief om het Stadtschloss te herbouwen.

Alexanderplatz
De Alexander Platz (hier in 1906) is evenals de Potsdammer Platz tegenwoordig onherkenbaar veranderd

Max Missmann in 1914Max Missmann
werd in 1874 in Berlin-Kreuzberg geboren. Nadat hij eerst als decorateur gewerkt had, begon hij in 1898 met een opleiding tot fotograaf en in 1903 vestigde hij zich als zelfstandig fotograaf in Berlijn. Tot aan de verwoesting van zijn atelier in 1944 publiceerde hij 20.000 foto’s. Het Märkisches Museum in Berlijn bewaart nog altijd duizend afdrukken. Missmann had een voorkeur voor het fotograferen van pleinen en gedurende zijn hele loopbaan bleef hij foto’s nemen van de Potsdammer Platz. Hij stierf in 1945 en heeft de vernietiging van zijn stad als oude man nog moeten meemaken.

(op de foto: Max Missmann in 1914)

fotocollectie J.L. Scherpenisse | stadsarchief Amsterdam