In 1980 maakte ik op school tijdens de les Duitse literatuur voor het eerst kennis met Goethe‘s meesterwerk. Faust was voor ons een verplicht nummer. Het moest gelezen worden voor de boekenlijst. Toch voelde ik op mijn klompen aan dat Faust voor mij meer was dan ouwe koek die ik voor het examen Duitse literatuur moest lezen.

Toen mijn leraar Duits na het mondeling examen literatuur vroeg welk boek mij het meest had aangesproken, hoefde ik niet lang na te denken. Heel veel uit Faust begreep ik niet, maar één ding wél: wereldliteratuur die op hetzelfde niveau stond als Homerus, Shakespeare of Cervantes hield een belofte in voor de toekomst. Wat voor mij als zeventienjarige nog versleuteld was, zou zich later nog wel openbaren.

Dat wij dit in de klas een stoffig, ontoegankelijk werk vonden, lag niet aan Faust maar veel eerder aan ons. Waren wij niet ook verwende welvaartskinderen die liever onze boekenlijsten vulden met Jan Wolkers dan met klassiekers? Ik begreep dat Faust een boek voor het leven is, dus ook een boek dat met ons meegroeit. In ieder geval gebeurde dat wel bij Goethe, die vóór zijn 25e de eerste versie schreef en pas na zijn tachtigste het werk voltooide.

Faust is een Groot Verhaal. Het is het verhaal van de mens die naar kennis en macht streeft, daarbij de wereld wint, maar zijn ziel verliest. Het paste ook precies in de tijd van Goethe, die de overgang van de pre-industriële tijd naar de eeuw van wetenschap en techniek meemaakte. Toen Goethe tussen 1829 en 1831 werkte aan de laatste fragmenten van Faust II, begon de transportrevolutie met de allereerste locomotief en werd de eerste elektromotor uitgevonden. Mede daardoor zou de wereld in de twee decennia daarna meer veranderen dan in de tweeduizend jaar daarvoor. Aan het einde van zijn leven, sprak Goethe over “het velociferische”. Dat is een samentrekking tussen snelheid en Lucifer. Hij zag in de versnelling van wetenschap en techniek het duivelse naar voren komen.

Faust is een modern verhaal en tegelijkertijd roept het de sfeer van de middeleeuwen op met zijn alchemie, Walpurgisnacht en tovenarij. Als we dieper kijken, blijkt het onderscheid tussen de moderniteit en middeleeuwen diffuus. Is de elektriciteit niet een geheimzinnige kracht en is de wetenschap die haar getemd heeft niet een moderne vorm van tovenarij?

Maar niet alleen de techniek zouden we als een vorm van magie kunnen zien, waarmee de moderne mens de wereld tracht te beheersen. Een van de toverkunstjes die Mephisto leert, is de schepping van het papiergeld. Wij zijn daar nu helemaal vertrouwd mee, het is het fundamenten van de moderne economie geworden, maar in Goethe‘s tijd was dit helemaal niet zo vanzelfsprekend en eerder vergelijkbaar met de alchemie die uit lood goud probeert te maken. Papier dat ingewisseld kon worden voor goud! Deze toverkunst is afhankelijk van het vertrouwen van de ontvanger. Het is veelzeggend dat bij Goethe alleen de nar (de dwaas) hier niet intrapt:

Das Papier­geld in Faust II [ schuldundschein.de ]