Volgende week zaterdag opent in het Stedelijk Museum in Amsterdam de tentoonstelling Kazimir Malevich en de Russische avant garde. Avro’s Kunstuur zond vanmorgen een lange reclamespot uit dat rijk gevuld was met uitspraken als: “zó radicaal”, “het heeft zo’n grote kracht”, “heel intens”, “diepe indruk”, “de essentie van ons bestaan” en “zo ongelofelijk knap weggelaten”. Superlatieven en suprematisme zijn blijkbaar twee handen op één buik.

Ik begrijp het allemaal wel: de Malewich-collectie van het Stedelijk Museum heeft een wereldreputatie en is een internationale trekpleister voor de stad Amsterdam. Het vernieuwde Stedelijk probeert zichzelf terug te zetten op te wereldkaart van topmusea en brengt een blockbuster. In het begin van de documentaire zien we een lange rij mensen voor de grote Malewich-tentoonstelling van 1989. Die oude tijden moeten herleven. Job Cohen, Wim Pijbes, directeur van het Rijksmuseum en Jan des Bouvrie doen braaf een goed woordje. Intussen wandelt Andrea van Pol met conservator Bart Rutten door de catacomben van het museum waar op lange rekken een groot deel van de Amsterdamse Malewich-collectie hangt. Zoals we allemaal horen te weten is dit “de onschatbare verdienste van de legendarische museumdirecteur Willem Sandberg” die in 1958 de collectie voor het Stedelijk Museum heeft aangekocht.

Hinderlijk aan de documentaire over Malevich is de suprematische bewondering voor het werk van Malewich, die iedereen uitspreekt. Maar zoals gezegd, is het een lange reclamespot voor de blockbuster Kazimir Malevich en de Russische avant-garde. De beeldvorming dat Malewich de wereld een nieuwe en radicale kunst heeft geschonken, wordt nog eens extra verstevigd. Honderd jaar later laten beeldend kunstenaars en architecten als Krijn de Koning en Ben van Berkel zich nog altijd door Malewich inspireren. Uiteraard is zijn werk voor beiden nog altijd actueel.

Even leek het erop dat Andrea van Pol tegenover conservator Bart Rutten toch door alle kreten van bewondering de diepte in wilde. Het ging over het befaamde zwarte vierkant uit 1913. Volgens Rutten betekende dit schilderij voor Malewich een scharnierpunt, niet alleen in zijn eigen geschiedenis, maar ook in de geschiedenis van de schilderkunst. Malewich was geen bescheiden man. Hij bedacht voor zijn stijl een stroming: het suprematisme. Blijkbaar vond hij dat zijn werk het meest perfecte was. Van Pol merkte heel goed op dat het zwarte vierkant een zwart gat was, waarin de schilderkunst uit het verleden was verdwenen. Helaas kreeg ze als antwoord dat uit dat zwarte gat een nieuwe, abstracte schilderkunst geboren werd. Men zegt daarvan dat deze losstaat van de werkelijkheid zoals we die kunnen zien. het zou een schilderkunst zijn die zonder omweg van de zichtbare werkelijkheid rechtstreeks contact maakt met een hogere, sublieme werkelijkheid.

En daar komen we bij de spirituele kern van de moderne kunst die honderd jaar geleden ontstond. De avant-garde die net vóór het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog was opgestaan, geloofde anders dan de rebellen van het dadaïsme nog in een hogere werkelijkheid. Daarin stonden ze nog in een 25 eeuwen lange metafysische traditie die van Plato tot aan het begin van de twintigste eeuw loopt. De symbolistische schilderkunst begon zich vanaf 1885 sterk te richten op een bovenzintuigelijke werkelijkheid, maar de beelden waren meestal allegorieën en herkenbaar. De abstracte schilderkunst die rond 1910 ontstond, liet de verwijzing naar de herkenbare werkelijkheid los. Groen was groen, een streep was een streep. Het ging om de abstractie. Het principe van de representatie onder de schilderkunst werd weggegraven. Schilderkunst ging niet meer over de zichtbare werkelijkheid. Op dat moment was in feite de conceptuele kunst geboren, de kunst die leent van de zintuigen, maar zich tussen de oren heeft opgesloten.

Schilderkunst gaat over het representeren van de zichtbare werkelijkheid. Als je die zichtbare werkelijkheid wilt afschaffen, het doek laat vallen of de zaal verduistert, dan blijft er nog één beeld over. Het zwarte beeld. Het allerlaatste dat de schilderkunst laat zien, voordat je definitief blind wordt. Vanuit historisch oogpunt, is het zwarte vierkant het eerste beeld dat de conceptuele kunst laat “zien”. Dit beeld gaat niet meer over eindeloos kijken naar de wereld maar over mind games als “kun je pikzwarte duisternis nu zien of niet?”

Kazimir Malevich en de Russische avant garde