Categorie archief: boeken

een wijze computer ?

gelezen: De dag der dagen (1970) van Ira Levin

This Perfect DayIra Levin was een succesvolle schrijver van horrorverhalen en thrillers die vaak verfilmd zijn. Zo werd Rosemary’s Baby (1967) al binnen een jaar verfilmd. Ook na het verschijnen van The Stepford Wives (1972) en The Boys of Brazil (1976) volgden binnen drie jaar verfilmingen. Maar met This Perfect Day (1970) gebeurde dit niet. Vaak wordt dit boek samen genoemd met Nineteen Eighty Four (1949) van George Orwell en Brave New World (1932) van Aldous Huxley. This Perfect Day is namelijk een dystopische thriller, een boek over een utopische maatschappij in de nabije toekomst waarin de mensen door een supercomputer gecontroleerd en “gereguleerd” worden.

Een utopie slaat meestal om in zijn tegendeel en dan wordt het een dystopie. De massa is gehersenspoeld door een totalitaire ideologie en alleen de enkeling beseft dat nog. In een dystopische thriller ontmoet die enkeling (de hoofdpersoon) andere “ontwaakten”die uiteraard door het systeem als rebellen worden gezien. Samen verenigen ze zich om tegen het systeem te gaan vechten. Dat kan een dictator zijn, een elite of zoals in This Perfect Day, een “verlichte” computer.

This Perfect Day
verschillende uitgaven van This Perfect Day uit de jaren zeventig

De lezer kan zich identificeren met de hoofdpersoon en de andere rebellen en zo deel hebben aan hun (per definitie goede) strijd. Dystopische thrillers zijn vaak geconstrueerd langs deze lijnen en daarom net zo voorspelbaar als een James Bondfilm. De held dringt langs allerlei intriges door in het hol van het leeuw waar hij orde op zaken stelt, meestal in de vorm van de vernietiging van het hol van de leeuw na een duel met de leeuw zelf. Afhankelijk van de formule wordt de leeuw (altijd de slechterik) gedood of weet deze te ontsnappen (zodat deze in een vervolg opnieuw een bedreiging voor de held kan vormen).

Het James Bondconcept
In This Perfect Day heeft Ira Levin flink wat elementen uit James Bond films gestopt. Om het succes van de James Bondfilm te begrijpen, moeten we teruggaan naar de allereerste James Bondfilm, die helemaal geen James Bondfilm was, maar een film van Hitchcock: North by Northwest uit 1959. Voor deze film had Hitchcock een aantal elementen gebruikt uit een succesvolle film die hij 25 jaar eerder in zijn Engelse periode gemaakt had: The 39 steps (1935). Hierin speelden Robert Donat en Madeleine Carroll de hoofdrollen. (In North by Northwest waren dit Gary Grant en Eva Marie Saint.) Dit was een erg succesvolle formule gebleken: een aantrekkelijke man en een aantrekkelijke jonge vrouw vormen een gelegenheidsduo en voeren samen een gevaarlijke missie uit. Spanning en seksuele spanning gaan hand in hand terwijl het duo afstevent op een climax (waarbij op voorhand kunnen weten dat het goed afloopt). Het concept werd tijdens de seksuele revolutie in de jaren zestig uitgemolken. Toen Ira Levin in 1969 zijn thriller schreef leunde hij dan ook zwaar op het James Bond concept. Talloze televisieseries uit de jaren zestig zouden dit doen. In die series werd de vrouwelijke helft van het duo (bijvoorbeeld Emma Peel in The Avengers) vaak populairder dan de manlijke helft (John Steed) en dat had alles te maken met de tweede feministische golf. De vrouw ging de man in dapperheid en kracht evenaren en het rolmodel van de macho zou in de jaren 70 veranderen in het rolmodel van de softie.

the 39 steps
Robert Donat en Madeleine Carroll vormden samen in The 39 Steps (1935) het prototype van het James Bondconcept: De manlijke hoofdpersoon loopt per toeval een aantrekkelijke jonge vrouw tegen het lijf en beiden worden tot elkaar veroordeeld in een gevaarlijke missie.

De hoofdpersoon in This Perfect Day heet Li RM35M4419 (met de nickname Chip) die we volgen vanaf zijn jeugd. Zo worden we ingewijd in het dagelijks leven in een dystopie. Landen bestaan niet meer en steden hebben namen als IND54230 en USA09786. We komen te weten dat iedereen een armband draagt zodat deze gecontroleerd kan worden door Uni, een monsterlijk grote computer die zich in EUR0001 (Geneve) diep onder de grond bevindt. Om agressie te onderdrukken krijgt iedereen een periodieke chemische behandeling. Bovendien heeft iedereen een persoonlijke adviseur, iemand die hen “helpt”.

Het hele leven, de maatschappelijke loopbaan, maar ook relaties, het huwelijk en eventueel gezin, worden door Uni bepaald. Ook heeft Uni bepaald dat iedereen maar 62,4 jaar oud wordt. Daarna “ga je dood”. Burgers met eigen opvattingen worden als ziek beschouwd en krijgen een extra “behandeling”. Als ze de behandelingen ontduiken en vasthouden aan hun eigen gedachten, worden ze “ongeneeslijken” genoemd. Omdat iedereen een privé-adviseur heeft die hen via een extra behandeling weer “gezond” kan maken, wordt het verzet effectief bestreden. De burgers worden in feite plat gespoten zodat Uni kan heersen. Er is geen oorlog maar ook geen vrijheid meer. Iedereen lijkt tevreden.

This Perfect Day gaat uit van het schrikbeeld dat de computer de mens onder de duim houdt. Uni is een verlichte computer die met de mens zum ewigen Frieden wil, maar hem zijn hoogste goed ontneemt: zijn vrijheid. De hoofdpersoon (Chip) vertoont de normale menselijke reactie: de keuze tussen een vreedzame wereld zonder vrijheid en een vrije wereld met conflicten is voor de meeste mensen in een reflex gemaakt. Ira Levin heeft ervoor gekozen om dit niet filosofisch uit te diepen. Hij schrijft immers voor een groot publiek en blijft bij de opvattingen over vrijheid die iedereen toch al heeft. Zeker zijn publiek aan het begin van de jaren zeventig dat zich eindelijk seksueel bevrijd voelt. Daardoor is zijn dystopische thriller oppervlakkig amusement gebleven. Op het kwaad in de mens, het drama van zijn vrijheid, wordt nauwelijks ingegaan. Die vloek en die zegen heeft de verlichte Uni de mens juist ontnomen om hem 62 jaar lang een Perfect Day aan te kunnen bieden.

Zo confronteert This Perfect Day ons met een heel actuele vraag: moeten we het drama van onze vrijheid, het kwaad in de wereld, zijn gang laten gaan zodat we de ondergang van de planeet én van onszelf steeds sneller op ons af zien komen? Of moeten we toch de collectieve vrijheid laten inperken, waardoor dit drama voorkomen kan worden? Wat is wijsheid?

indianenverhalen [ 2 ]

aan het herlezen: Atala (1801) en René (1805)
van Francois-René de Chateaubriand

atala_rene_boek

De Bretonse edelman Francois-René de Chateaubriand scheepte zich in 1791 in voor een reis naar de Verenigde Staten. Aan de andere kant van de Atlantische oceaan reisde hij van Philadelphia naar de Niagarawatervallen en door Ohio. Toen hij in het najaar van 1791 in een Amerikaanse krant (pas maanden later) het bericht las dat Lodewijk XVI en zijn gezin in juni had geprobeerd om Frankrijk te ontvluchten maar in Varrennes gevangen was genomen, keerde hij hals over kop naar zijn land terug. Als royalist voelde hij de plicht om bij zijn koning te zijn.

In Duitsland voegde Chateaubriand zich bij het contrarevolutionaire leger van de émigrés, dat bestond uit aristocraten en hun sympathisanten die uit Frankrijk de Rijn waren overgestoken naar Duitsland. Tijdens het beleg van Thionville raakte hij gewond en in 1793 vluchtte hij naar Engeland waar hij de volgende zeven jaar bleef. Daar leefde hij in armoede en schreef hij Essai sur les révolutions dat in 1797 gepubliceerd werd. Ook werd hij in Engeland aangestoken door de vroege Romantiek en begon hij te schrijven aan een roman. Zijn belevenissen in Amerika bleken uitstekend materiaal. Het boek zou een epos moeten worden over de strijd tussen de inheemse bevolking en de kolonisten uit Europa onder de titel Les Natchez.

atala_girodet
Atala au tombeau 1808
door Anne-Louis Girodet de Roussy-Trioson

Met de staatsgreep van 18 Brumaire (9 november 1799) kwam er een einde aan de revolutionaire periode en werd Frankrijk weer relatief veilig. Veel émigrés keerden in 1800 naar hun land terug waaronder ook Chateaubriand. Ook keerde hij terug naar het katholicisme uit zijn jeugd. Het christelijke geloof ging nu een centrale rol ging spelen in zijn leven. Dat had ook invloed op zijn nog onvoltooide roman Les Natchez. In 1801 vond hij een uitgever die een fragment wilde uitgeven onder de naam Atala. Het werd een onmiddellijk succes.

De Parijzenaars (met name het vrouwelijke deel) waren gek op indianenverhalen. Deze verhalen sloten naadloos aan op de mythe van de noble sauvage. Deze mythe heeft zijn oorsprong al in de zestiende eeuw (o.a. bij Montagne) maar werd pas in de achttiende eeuw razend populair dankzij de vurige pleitbezorging van Rousseau voor de natuurlijke en onbedorven mens. In 1801 was Rousseau al 23 jaar dood, maar zijn erfenis was springlevend.

atala_timbre
De begrafenis van Atala op een postzegel uit Monaco (1968) tgv de 200e geboortedag van Chateaubriand

Maar het was niet alleen de noble sauvage die Atala in 1801 tot een hype maakte. Chateaubriand had het romantische verhaal van de liefde tussen de indiaan Chactas en de maagd Atala (een soort Romeo en Julia in de wildernis) gedrenkt in het katholicisme. Voor Rousseau zou dat ondenkbaar zijn geweest. Hij geloofde niet alleen in de zuiverheid van de natuurlijke mens, maar ook in de natuurlijke religie. Voor Rousseau was dat beslist niet het christendom. Dat had zich, net als de westerse beschaving te ernstig besmeurd om nog zuiver te kunnen zijn. Deze opvatting leeft in de 21e eeuw nog steeds voort. Leven in harmonie met de natuur wordt in het algemeen hoger gewaardeerd dan leven volgens een menselijke constructie. Want zo keek Rousseau tegen het christendom aan en zo wordt er nog steeds tegen geïnstitutionaliseerde religies aangekeken.

atalaVoor Chateaubriand lag dit uiteraard anders. Hij was beslist geen “cultuurchristen” of gecharmeerd van het christendom door zijn diepe menselijkheid of de nadruk op naastenliefde. Voor hem was het christelijke geloof de door God geopenbaarde waarheid. Dit “vloeken in de kerk van Rousseau” verweefde hij met de mythe van de nobele wilde. Dit deed hij door Atala te presenteren als een tot het christendom bekeerde indiaanse en van Chactas een indiaan die de gebruiken van zijn voorvaderen trouw wil blijven. Dat zou moeten botsen. Maar Atala heeft zo’n sterke aantrekkingskracht op Chactas, niet alleen lichamelijk maar ook geestelijk, dat hij gaat zien waarom Atala de natuurreligie heeft afgewezen en voor het christelijk geloof gekozen heeft. Chactas ziet dat het dwaas is om vast te houden aan de wreedheid van de gebruiken van zijn voorvaderen. Mensenoffers, waaronder levend verbranden, zijn in de natuurreligie van de indiaanse volkeren namelijk heel gewoon.

Door de maagdelijkheid van Atala laat Chateaubriand ook weer de zuiverheid van het christelijk geloof zien. Natuurlijk, ook de Kerk van Rome richtte haar brandstapels op, in naam van God werden heksen verbrand, maar toch had dit niets met het christendom te maken. Het kwam uit dezelfde diepmenselijke afgrond die er ook in de “edele wilde” huist. Ook zij zijn blijkbaar in staat om hun soortgenoten levend te verbranden. Rousseau meende dat de mens van nature goed is, maar Chateaubriand gelooft daar niets van. Het kwaad is in ons gekropen, in de “verdorven” westerse mens en in de “edele” natuurmens en niemand kan zich aan zijn eigen haren uit het moeras omhoogtrekken.

indianenverhalen [ 1 ]

gelezen: Lewis en Clark – De ontdekking van het Westen
stripalbum over de Expeditie van Lewis en Clark (1804-1806)

lewis en clark220 jaar geleden verkocht Frankrijk Louisiana aan de toenmalige Verenigde Staten. Het was de grootste grondtransactie uit de geschiedenis: vijftien miljoen dollar voor twee miljoen vierkante kilometer, acht cent per hectare. De oppervlakte van de Verenigde Staten werd daardoor verdubbeld. In 1803 werd de Unie gevormd door de 13 oorspronkelijke staten, de nieuwe staten Kentucky, Tennessee en Ohio en verschillende territoria (waaronder Illinois, Michigan, Indiana, Mississippi en Maine) die later tot staten zouden worden omgevormd. Het grondgebied waar later de staten Florida, Texas, Arizona, New Mexico, Utah, Nevada, Colorado en Californië zouden komen, was nog Spaans bezit. Alleen het uiterste noordwesten waar nu Oregon, Washington en Idaho liggen, werd nog door niemand geclaimd en lag als “Oregon Country” open om met Frans Louisiana bij de Verenigde Staten te worden gevoegd.

Voor de expansie naar het Westen was een landverbinding naar de Stille Oceaan van immens belang. Als er een verbinding kon worden gevonden tussen de twee grootste rivieren in het Westen, de Missouri (met 4375 kilometer langer dan de Mississippi) en de Columbia (2044 kilometer) dan lag het Westen tot aan de Stille Oceaan open om gekoloniseerd te worden. Omdat Californië Spaans bezit was, richtte de expeditie van Lewis en Clark zich op het Noord-Westen dat als Oregon Country door de Verenigde Staten werd geclaimd. Een ander doel was wetenschappelijk. Het immense gebied ten westen van de Mississippi (3766 kilometer) moest geïnventariseerd worden op planten- en diersoorten. Maar ook dat had soms een verborgen economisch doel.

Expeditie van Lewuis en Clark
Klik op de kaart voor een vergroting

Voor de Fransen had Louisiana (Nieuw-Frankrijk) vooral één economisch aspect gehad: bont. Al in de achttiende eeuw verspreidden de fur trappers zich vanuit het Great Lake District via de Mississippi naar New Orleans (gesticht in 1718) en dreven handel met de plaatselijke indianenstammen. Ze verspreidden zich steeds meer westwaarts over de prairies (een Frans woord) van de Mid-West waar ze tenslotte door de Rocky Mountains werden tegengehouden. Men wist dus dat er in het Westen een barrière bestond en dat er een waterscheiding moest liggen. Toch hoopte men op een verbinding tussen de Missouri en de Columbia of in ieder geval op slechts een kleine overbrugging tussen de bronnen van deze rivieren. Lewis en Clark zouden hun president moeten teleurstellen. Een eenvoudige verbinding werd niet gevonden en in die zin bracht de expeditie slecht nieuws.

Maar wetenschappelijk was ze een succes. Er werd vriendschap gesloten met indianenstammen als de Akaria’s, Oto, Sioux en Nez Perce. De expeditie had voor dat doel allerlei cadeautjes meegenomen. Een enkele keer dreigde er een gewapend conflict toen de indianen een van de boten opeisten.

sacajawea statueSacagawea (1788-1812) was een indiaanse vrouw uit een van stammen van de Shoshone. Samen met haar man, de Franse ontdekkingsreiziger Toussaint Charbonneau werd ze tijdens het winterverblijf in Fort Mandan (1804-1805) gerekruteerd voor de expeditie. Als tolk en gids speelden ze beiden een grote rol. Een beeld van haar van de Amerikaanse beeldhouwer Alice Cooper (1875-1937) werd in 1905 onthuld op de Lewis and Clark Centennial Exposition (1905) in Portland (Oregon). Waarschijnlijk is Sacagawea in 1812 in Fort Lisa aan de Missouri aan difterie gestorven toen ze ongeveer 25 jaar oud was.

Ook hebben Lewis en Clark een enorme bijdrage geleverd aan de mythe van het Westen. Veel kunstenaars hebben zich door deze expeditie laten inspireren. Het Westen werd geromantiseerd, zoals Chateaubriand in zijn verhalen Atala (1801) en René (1802) het oostelijk deel van de Verenigde Staten geromantiseerd had. De Europeanen smulden van de indianenverhalen in een periode waar de terug naar de natuur beweging van Rousseau tenslotte was uitgemond in de Romantiek, de gevoelsuitbarsting in de eerste dertig jaar van de negentiende eeuw, die nog lang bleef nagolven.

In deze beweging resoneerde ook de mythe van het wilde westen mee, en de aantrekkingskracht van de immense en ongerepte natuur ten westen van de Mississippi. In werkelijkheid was het een ruig gebied en was het leven er verre van romantisch. De pioniers die over de Oregon Trail naar het Westen trokken moesten een keiharde strijd leveren tegen een vijandige natuur en haar oorspronkelijke bewoners. Maar in de steden aan de oostkust maar ook in Saint Louis, the gateway to the West, koesterden de bewoners het romantische beeld van het Westen.

lewis-clark.org | Lewis and Clark Centennial Exposition [ en.wikipedia.org ]
Sacagawea Historical Society [ sacagawea-biography.org ]