Je hoeft niet in het noodlot te geloven om de tweede roman van Louis Couperus uit 1890 te kunnen waarderen. Hij schreef deze na zijn doorbraak met Eline Vere in 1889. Het naturalisme beleefde rond 1890 haar hoogtepunt en de noodlotsgedachte was de stuwende kracht achter dit sombere genre waarin de mens speelbal is van het lot dat hem elke marge van vrijheid ontzegt. De personages die in de naturalistische roman door het noodlot vermalen worden, plegen dan ook vaak zelfmoord. Emma Bovary, de eerste tragische heldin van het naturalisme, deed het. Tallozen (vaak vrouwen) volgden haar na waaronder Anna Karenina en Eline Vere. Ook Noodlot eindigt met een zelfmoord, een dubbele zelfs.

De dubbele zelfmoord in Noodlot had Couperus min of meer afgekeken bij Spoken, een toneelstuk uit 1881 van van Henrik Ibsen. Waarschijnlijk kwam Couperus in 1889 met dit stuk in aanraking tijdens een vakantie in Noorwegen. Zijn Noorse reisimpressies verwerkte hij ook in Noodlot. Zo bezoeken de hoofdpersonen Noorwegen. Eve, de vrouwelijke hoofdpersoon is aanvankelijk verrukt over Noorwegen:

Maar voor Frank, Eve’s verloofde, roept Noorwegen iets heel anders op:

Couperus klinkt het woord noodlot met de mjölnir vast aan Noorwegen. Frank lijkt niet alleen Noorwegen te vervloeken, maar ook zichzelf. Hij had immers zelfs voor Noorwegen gekozen!

Zo geniepig werkt het noodlot dus, het komt als een “vrije gedachte” in ons op om ons tenslotte te verstrikken. Wie kan daar uit ontsnappen? Geen mens, want juist in onze eigen “vrije keuzes” worden we door het noodlot besprongen, een wild beest dat ons verscheurt.

Lot of noodlot is de gedachte dat er een noodzakelijk en onveranderlijk verloop in het leven van een mens of dier plaatsvindt, waarbij de persoon in kwestie niet bij machte is zelf invloed op deze gang van zaken uit te oefenen. In een verwante betekenis verwijst de term naar een specifieke stand van zaken die in de reeks der gebeurtenissen noodzakelijkerwijs verwerkelijkt wordt. Daarmee past de term binnen een deterministische wereldbeschouwing (“er is geen macht op aarde die het lot ondermijnt”).
 
Bron: nl.wikipedia.org

Na Noodlot schreef Couperus een roman die veel hoopvoller is. Extase bezingt de geestelijke liefde. Als ondertitel koos hij zelfs voor “Een boek van geluk”. Toch zou het noodlot als thema steeds terugkeren, met name in zijn laatste grote roman Van oude mensen de dingen die voorbijgaan. Maar zo somber als Noodlot zou het niet meer worden. Couperus zag toch nog een sprankje hoop in de menselijke misère. Daarmee was de oppermacht van het noodlot gebroken.

Noodlot [nl.wikipedia.org]

Voor de geschiedenis van de negentiende eeuw is 2 december een gedenkwaardige dag. Als je een rijtje zou maken van de belangrijkste gebeurtenissen op 2 december in de negentiende eeuw, dan zouden daar respectievelijk de volgende jaren bij horen 1805, 1804, 1852, 1848 en 1823.

De bekendste 2 december is ongetwijfeld de overwinning van Napoleon bij Austerlitz in 1805. Dit was precies een jaar na zijn kroning als Keizer van Frankrijk. De derde gedenkwaardige december was een echo van de keizerkroning van Napoleon die 48 jaar later kwam: zijn neefje Napoleon III liet zich in 1852 net als zijn oom op 2 december tot keizer van Frankrijk kronen. Minder bekend is 2 december 1848, de dag waarop Franz Jozef keizer van Oostenrijk werd.

De laatste 2 december, vandaag precies 200 jaar geleden is van geheel andere aard. Het was geen kroning of overwinning en de gebeurtenis op 2 december 1823 viel niet in Europa plaats, maar in Washington DC: op die dag hield president James Monroe een beroemde speech waarin hij een doctrine afkondigde die voor altijd verbonden is met zijn naam.

Monroe verklaarde elke vorm van Europese bemoeienis op het westelijk halfrond taboe. Met bemoeienis doelde hij op politiek ingrijpen in de naties in Zuid-Amerika die kort daarvoor onafhankelijk waren geworden. Maar hij beloofde ook dat hij de kolonies die nog in handen waren van de Europese landen, net name eilanden in het Caraïbisch gebied, te zullen respecteren. De monroedoctrine was defensief bedoeld, om de interne Amerikaanse expansie naar het Westen veilig te stellen.

Zondagmiddag 20 augustus 2023. Wanneer ik de bocht omdraai en het voormalige klooster van Elchingen in zicht komt, wordt mij onmiddellijk duidelijk waarom hier een veldslag heeft plaatsgevonden. De oude abdijkerk ligt op het uiterste puntje van een plateau boven de Donau en je hebt er een weergaloos uitzicht. Bij helder weer kijk je over het Zuiden van Beieren en Württemberg heen en kun je in de verte de Alpen zien liggen op een afstand van 150 kilometer. Op deze zondagmiddag is het zinderend heet op de Napoleonhöhe waardoor de Alpen niet zichtbaar zijn. Maar het uitzicht over de vlakte waar de Donau stroomt is groots. Dit was een belangrijke strategische plek en werd zo een ontmoetingsplaats voor twee vijandelijke legers.

De Oostenrijkers hadden hier willen uitbreken uit hun benarde positie bij Ulm (tien kilometer westelijker) na twee mislukte uitbraakpogingen in de week daarvoor. Generaal Karl Mack von Leiberich wist inmiddels dat hij een strategische blunder had begaan door helemaal op te trekken naar Ulm en daar de Fransen op te wachten. Beter had hij in Augsburg kunnen blijven, maar hij trok helemaal tot aan de uiterste westgrens van Beieren en stelde zich op aan de grens met het hertogdom Württemberg.

In Stuttgart werden de Oostenrijkers gevreesd en verleende het hof Napoleon en zijn legers maar al te graag doorgang om de Oostenrijkers aan hun grens terug te slaan. Napoleon liet zijn generaals langs de noordoever van de Donau naar het Oosten optrekken. Hij ging niet rechtstreeks de confrontatie aan bij Ulm maar maakte een enorme omtrekkende beweging. Zo liet hij Bernadotte en Deroy helemaal optrekken naar Ingolstadt op 175 kilometer ten Noordoosten van Ulm. Deze omtrekkende beweging zou honderd jaar de Duitse generaal Alfred von Schlieffen inspireren tot het Schlieffenplan.

Op 6 oktober 1805 veroverden de Fransen in Donauwörth de brug over de Donau en trokken de zuidoever op. Het drong nu tot Mack door dat Napoleon de strop ging aantrekken. Bessières en Soult trokken van Donauwörth langs de Lech op naar Augsburg (75 km ten oosten van Ulm). Murat en Ney bleven aan de noordoever van de Donau om een uitbraak te voorkomen en Lannes trok op de zuidoever van de Donau westwaarts richting Ulm.

De Oostenrijkers wisten dat ze ingesloten zouden worden, dus probeerden uit te breken. Op 8 oktober bij Günzburg (25 km ten oosten van Ulm) en drie dagen later bij Haslach (tegenwoordig Jungingen, 6 km ten noorden van Ulm). Beide pogingen tot een uitbraak mislukten en Mack moest zich weer terugtrekken op Ulm. Tenslotte deden de Oostenrijkers op 14 oktober een derde uitbraak op een plateau bij de abdijkerk van Elchingen op de noordoever van de Donau (10 km ten oosten van Ulm).

Ik loop over de begraafplaats van de abdij. Niets herinnert aan de slag bij Elchingen 218 jaar geleden. Maar bij de ingang van de abdijkerk staat een informatiebord. Via de “lauschtour” Napoleon in Elchingen kun je je laten rondleiden over het terrein waarbij de slag weer tot leven komt.

De Oostenrijkers zouden het bij drie uitbraakpogingen laten. Drie dagen na de Slag bij Elchingen begonnen de Fransen aan het beleg van Ulm. En nog eens drie dagen later volgde de overgave van Mack.

De noodlottige generaal speelt nog een rol in Oorlog en Vrede (Boek 1 deel 2) van Tolstoj. Wanneer hij een paar dagen na de capitulatie bij Ulm in het Russische hoofdkwartier in Braunau aankomt, stelt hij zich voor aan Andrej Bolkonski: “Voor u staat de onfortuinlijke Mack”. Voor het Russische opperbevel is het duidelijk: de Fransen komen eraan! ze beginnen zich langs de Donau terug te trekken richting Wenen.

Battle of Elchingen [ en.wikipedia.org ]