In het jaar 399 voor Christus werd Socrates door Meletus met de volgende woorden aangeklaagd: “Socrates pleegt onrecht door de goden die de stad vereert niet te vereren en door nieuwe goddelijke wezens te introduceren; voorts pleegt hij onrecht door zijn slechte invloed op de jeugd. De geëiste strafmaat: de dood” Socrates werd met het drinken van een dodelijke beker dollekervel een martelaar van de filosofie en het vrije denken. De Franse classicistische schilder Jacques Louis David maakte in 1787 een beroemd schilderij van deze dramatische gebeurtenis.

Onmiddellijk valt hier de parallel op met religieuze voorstellingen van het laatste avondmaal. Daar is Christus altijd in het midden van zijn discipelen terwijl Hij de instellingswoorden uitspreekt en daarbij vaak de beker opheft. Tijdens de Verlichting in Frankrijk verkondigden filosofen openlijk het atheïsme. Door het bestaan van God te ontkennen, plaatsten zij zich weliswaar tegenover het gezag van de Kerk, maar ze wisten ook dat het lot van Socrates hen nu bespaard zou blijven. Het geloof in de Rede werd de nieuwe religie en in Socrates zagen de Philosophes hun voorloper. David die een meester was in schilderijen met een politieke boodschap, kende de kracht van de christelijke iconografie. Hij schilderde de boodschap van de Verlichting Sapere Aude (durf te weten!) maar stak deze in een christelijk jasje.

Toen ik naar de film Agora keek over het leven van de vrouwelijke filosoof Hypatia van Alexandrië, zag ik ook de filosoof als martelaar van het vrije woord. Terwijl het volk verstrengeld zit in de religie, stijgt Hypatia daar als vrijdenker bovenuit. Het kost haar, net als Socrates, het leven. Naast elementen uit de christelijke iconografie gebruikt David in de dood van Socrates ook een handgebaar dat in de retorica van de romeinse redenaar Marcus Fabius Quintilianus een belangrijke plaats inneemt. Het is het gebaar van de redenaar die zijn innerlijke overtuiging uitdrukt dat de waarheid en de wijsheid boven de mens(en) uitstijgt.