De Italianen hebben er een mooi woord voor: sprezzatura. Het woord duikt voor het eerst op in Il Cortegiano (1513-1524) van Baldassare Castiglione. Deze spreekt van “…una certa sprezzatura, che nasconda l’arte e dimostri ciò, che si fa e dice, venir fatto senza fatica e quasi senza pensarvi” Het gaat om een zekere nonchalance die al het gezwoeg in de kunst verbergt. Denk aan de circusartiest die bijna achteloos en ontspannen op het slappe koord staat te jongleren.

Castiglione was een tijdgenoot van Michelangelo, de virtuoos bij uitstek. Zijn tijdgenoten waren al verbijsterd over zijn technisch kunnen en tot ver in de negentiende eeuw bleef hij in beeldende kunst dé superstar. Zijn beelden, plafond- en muurschilderingen zien er zo vanzelfsprekend uit, dat het lijkt alsof hij het zo uit de mouw heeft geschud. Michelangelo heeft zelf eens gereageerd op die mateloze bewondering voor zijn werk: “Als men eens wist hoe hard ik moest werken om mijn meesterschap te verkrijgen, schijnt het allemaal niet zo wonderbaarlijk meer.”

Sprezzatura verbergt dus bloed, zweet en tranen. Met name in Italiëis het virtuoze gebaar in de schilderkunst centraal blijven staan, van Michelangelo tot Giovanni Boldini. Deze laatste schilder leefde van 1842 tot 1931 en maakte de opkomst van het impressionisme, expressionisme en de abstracte schilderkunst mee. Net als de Amerikaanse schilders John Singer Sargent (1856-1925) en James McNeill Whistler (1834-1903) bleef hij trouw aan het realisme, maar legde grote nadruk op een vrije en brede penseelvoering. In het balanceren op de grens tussen verf en voorstelling, treedt de virtuositeit van een schilder aan het licht. Want nonchalant en expressief betekent zeker niet altijd virtuoos.

Honderd jaar geleden werd de klassieke schilderkunst tot op de grond afgebroken. De verf verzelfstandigde, de voorstelling verdween. Verf viel samen met verf. Daar heb je eigenlijk geen gebaar meer voor nodig, laat staan sprezzatura. Wanneer verf met zichzelf samenvalt, kun je deze net zo goed in de tube laten zitten. Maar de abstracte schilderkunst raakte in de mode, het werd hip. De betekenis van het woord virtuositeit veranderde. Wanneer de verf op het doek geknald was, heette dat al snel “expressief”, “krachtig” en natuurlijk ook “virtuoos”. Maar échte virtuositeit heeft te maken met “de hand van God”: ontspannen én trefzeker.

Sprezzatura [ W&V ]