Deze serie verscheen in juli 2006

reis door de hel [1]

inleiding

Na de Metamorphosen die Ovidius aan het begin van onze jaartelling in Rome schreef, neem ik een sprong van 13 eeuwen om te belanden in het Florence rond 1300. Het romeinse rijk is uiteengevallen en in het noorden van Italië zijn een aantal stadstaatjes ontstaan waaronder Genua, Pisa, Sienna en Florence. Vooral in de laatste stad zal een eeuw later het humanisme zo gaan bloeien, dat we dan over de renacimiento spreken, de wedergeboorte van de Romeinse en Griekse Oudheid. Als Dante zijn meesterwerk schrijft, is het zover nog niet. Europa is nog doordrenkt van het Middeleeuwse christendom. Maar de antieke beschaving wordt in de Commedia al volop gereanimeerd. Zo is er niet alleen de Romeinse dichter Vergilius, de gids die hem door de hel leidt, Dante doorspekt zijn epos met tientallen personages uit de Oudheid. Alleen al in het limbo (de eerste kring) ontmoeten Dante en Vergilius een groep Griekse en Romeinse filosofen, wetenschappers en dichters waaronder Cicero, Euclides, Homerus en… Ovidius !

De eerste pagina uit La Divina Commedia

Ik ben de Metamorphosen en de Commedia (Divina is een toevoeging uit latere tijd) gaan lezen omdat ik ‘boeken die iedereen kent maar niemand gelezen heeft’ eigenlijk gewoon gelezen wil hebben. De Metamorphosen was dat betreft even wennen, bij de Commedia is het niet anders. We hebben een vrij uitvoerig notenapparaat nodig om de tekst nog te kunnen verstaan. Ovidius en Dante leefden in zo’ n totaal andere tijd dan de onze, dat we hun mens- en wereldbeeld moeten reconstrueren. Dat vind ik eigenlijk ook het boeiende van deze teksten: ze roepen niet alleen een andere wereld op, maar leggen ook een heel ander denken bloot. Bij het lezen van de Commedia is het daarom eigenlijk noodzakelijk om iets te weten over de cultuurfilosofische als de geopolitieke achtergronden van de tijd waarin Dante leefde. Anders blijft het een onverteerbaar boek. Makkelijk is een reis door de hel toch al niet.

Dante schreef in tegenstelling tot de meeste tijdgenoten niet in het Latijn maar in een Florentijns dialect waaruit het moderne Italiaans zich ontwikkeld heeft. De vorm is niet, zoals bij Ovidius, in hexameters (zes dactylen), maar in terzinen die als schakels met elkaar verbonden zijn: de eerste zin rijmt op de derde en de tweede op de eerste en derde van de volgende terzine. Door dit omarmende rijm ontstaat een keten van terzines.

Nel mezzo del cammin di nostra vita (A)
mi ritrovai per una selva oscura (B)
ché la diritta via era smarrita. (A)
Ahi quanto a dir qual era è cosa dura (B)
esta selva selvaggia e aspra e forte ©
che nel pensier rinova la paura! (B)

Inferno, canto I: 1-6

“Halverwege mijn levensweg vond ik mijzelf terug in een donker woud…”

De Commedia is een gestructureerd episch gedicht: zoals bekend bestaat het uit drie delen getiteld Inferno (Hel), Purgatorio (Louteringsberg of Vagevuur) en Paradiso (Paradijs). Elk deel bevat 33 canti (“zangen”), van elk ongeveer 100 terzinen.
Inferno heeft nog een inleidende canto, waarmee het totale aantal op 100 komt.

Dante stelt zich de hel voor als een trechter die vlak onder het aardoppervlak breed begint en dan toeloopt naar het (ijskoude!) middelpunt der aarde, waar Lucifer zetelt. Hij onderscheidt negen kringen. Deze maand zal ik in negen stukjes telkens iets laten zien van wie en wat Dante en Vergilius in elk van de negen kringen telkens ontmoeten. Telkens ontmoetten ze grotere zonden en grotere zondaars.

Dante op een postzegel uit Italië
bij zijn 700ste geboortedag in 1965

Ik vind het wel twijfelachtig dat Dante niet alleen historische personages, maar ook veel van zijn tijdgenoten in feite naar de hel wenste. Want door ze daar keurig op te bergen, maakte hij ze gelijk ook onsterfelijk in deze onfortuinlijke positie. Misschien was dat juist zijn genoegdoening tegenover degenen die hem uit Florence verbannen hadden en tegenover wie hij zoveel wrok koesterde. In welke kring plaatste Dante de wraakzuchtigen ook alweer? Het is maar goed, ook voor Dante zelf, dat het allemaal zijn eigen fantasie is.

Biografie | Dante Online | Dante on the Web | download de integrale tekst
nieuwe Dante-vertaling | la Divina Commedia in de cinema

reis door de hel [2]

de eerste kring: het limbo of voorgeborchte van hel

Het web is steeds meer een virtuele spiegelwereld geworden. Je kunt zelfs virtueel afdalen in de trechtervormige hel van Dante. De universiteit van Austin (Texas) vraagt er geen entreegeld voor en inloggen hoeft ook al niet. Als je helemaal beneden bent, is de game over. Treed binnen zonder dat je alle hoop hoeft te laten varen.

De eerste kring is het limbo of voorgeborchte. Hier bevinden zich de deugdzame heidenen, waaronder Vergilius. Omdat zij niet gedoopt zijn, hebben ze geen toegang tot de hemel. Echter, ze worden niet actief gestraft, omdat ze geen kwaad verricht hebben; hun enige straf is dat ze verstoken zijn van de goddelijke liefde.

In het limbo bevinden zich onder andere Averroës, Cicero, Euclides, Homerus, Ovidius en Saladin, maar ook mythische figuren als Aeneas. Het limbo is ook Vergilius’ gebruikelijke verblijfplaats, die hij voor de gelegenheid mag verlaten om Dante de weg te wijzen. De bijbelse aartsvaderen (zoals Adam, Abraham, Koning David) verbleven aanvankelijk in het limbo, maar zijn er door Christus vandaan gehaald.

Dante Online | illustraties Doré | Dante’s Inferno

reis door de hel [3]

de tweede kring: de wellustigen

In deze kring woedt een eeuwige storm, die de zielen voortblaast van de wellustigen, die hun erotische verlangens niet konden beheersen; o.a. Francesca da Rimini, Cleopatra VII en koningin Dido van Carthago. Blijkbaar had Dante vooral vrouwen op het oog…

de wellustigen

Here Dante explores the relationship–as notoriously challenging in his time and place as in ours–between love and lust, between the ennobling power of attraction toward the beauty of a whole person and the destructive force of possessive sexual desire. The lustful in hell, whose actions often led them and their lovers to death, are “carnal sinners who subordinate reason to desire” (Inf. 5.38-9). From the examples presented, it appears that for Dante the line separating lust from love is crossed when one acts on this misguided desire. Dante, more convincingly than most moralists and theologians, shows that this line is a very fine one indeed, and he acknowledges the potential complicity (his own included) of those who promulgate ideas and images of romantic love through their creative work. Dante’s location of lust –one of the seven capital sins–in the first circle of hell in which an unrepented sin is punished (the second circle overall) is similarly ambiguous: on the one hand, lust’s foremost location–farthest from Satan–marks it as the least serious sin in hell (and in life); on the other hand, Dante’s choice of lust as the first sin presented recalls the common–if crude–association of sex with original sin, that is, with the fall of humankind (Adam and Eve) in the garden of Eden.

Bron: danteworlds.laits.utexas.edu

Dante Online | illustraties Doré | Dante’s Inferno

reis door de hel [4]

de derde kring: de vraatzuchtigen

In de derde kring, waar het eeuwig regent, bevinden zich de vraatzuchtigen, die bewaakt en gemarteld worden door de hellehond Cerberus.

om mijn verdoemelijke vraatzuchtigheid werd ik door deze regen neergeslagen

Gluttony–like lust–is one of the seven capital sins (sometimes called “mortal” or “deadly” sins) according to medieval Christian theology and church practice. Dante, at least in circles 2-5 of hell, uses these sins as part–but only part–of his organizational strategy. While lust and gluttony were generally considered the least serious of the seven sins (and pride almost always the worst), the order of these two was not consistent: some writers thought lust was worse than gluttony and others thought gluttony worse than lust. The two were often viewed as closely related to one another, based on the biblical precedent of Eve “eating” the forbidden fruit and then successfully “tempting” Adam to do so (Genesis 3:6). Based on the less than obvious contrapasso of the gluttons and the content (mostly political) of Inferno 6, Dante appears to view gluttony as more complex than the usual understanding of the sin as excessive eating and drinking.

Bron: danteworlds.laits.utexas.edu

Dante Online | illustraties Doré | Dante’s Inferno

reis door de hel [5]

de vierde kring: de hebzuchtigen

In de vierde kring duwen de hebzuchtigen én de verkwisters zware lasten zinloos heen en weer.

Avarice–greed, lust for material gain–is one of the iniquities that most incurs Dante’s scornful wrath. Consistent with the biblical saying that avarice is “the root of all evils” (1 Timothy 6:10), medieval Christian thought viewed the sin as most offensive to the spirit of love; Dante goes even further in blaming avarice for ethical and political corruption in his society. Ciacco identifies avarice–along with pride and envy–as one of the primary vices enflaming Florentine hearts (Inf. 6.74-5), and the poet consistently condemns greed and its effects throughout the Divine Comedy. Dante accordingly shows no mercy–unlike his attitude toward Francesca (lust) and Ciacco (gluttony)–in his selection of avarice as the capital sin punished in the fourth circle of hell (Inferno 7). He viciously presents the sin as a common vice of monks and church leaders (including cardinals and popes), and he further degrades the sinners by making them so physically squalid that they are unrecognizable to the travelers (Inf. 7.49-54). By defining the sin as “spending without measure” (7.42), Dante for the first time applies the classical principle of moderation (or the “golden mean”) to criticize excessive desire for a neutral object in both one direction (“closed fists”: avarice) and the other (spending too freely: prodigality). Fittingly, these two groups punish and insult one another in the afterlife.

Bron: danteworlds.laits.utexas.edu

Dante Online | illustraties Doré | Dante’s Inferno

reis door de hel [6]

de vijfde kring: de wraakzuchtigen

De vijfde kring bevat de moerassige Styx, waarin de agressievelingen elkaar tot in eeuwigheid bevechten. De wrokkigen liggen onder water.

Like the fourth circle of hell, the fifth circle–presented in Inferno 7 and 8–contains two related groups of sinners. But whereas avarice and prodigality are two distinct sins based on the same principle (an immoderate attitude toward material wealth), wrath and sullenness are basically two forms of a single sin: anger that is expressed (wrath) and anger that is repressed (sullenness). This idea that anger takes various forms is common in ancient and medieval thought. Note how the two groups suffer different punishments appropriate to their type of anger–the wrathful ruthlessly attacking one another and the sullen stewing below the surface of the muddy swamp (Inf. 7.109-26)–even though they are all confined to Styx.

Bron: danteworlds.laits.utexas.edu

Dante Online | illustraties Doré | Dante’s Inferno

reis door de hel [7]

de zesde kring: de ketters

Phlegyas zet Dante en Vergilius de Styx over . Nadat een engel de poort geopend heeft, komen ze in de stad van Dis (een van de Latijnse namen van de god Hades), waar de geweldplegers gestraft worden. Het eerste deel van Dis, de zesde kring van de hel, is een grafveld met brandende open graven, waarin de ketters liggen, o.a. Epicurus.

Zodra ik bij deze tombe stond, keek hij me wat laatdunkend aan en vroeg: “Wie waren uwe vaderen?”

Dante opts for the most generic conception of heresy–the denial of the soul’s immortality (Inf. 10.15)–perhaps in deference to spiritual and philosophical positions of specific characters he wishes to feature here, or perhaps for the opportunity to present an especially effective form of contrapasso: heretical souls eternally tormented in fiery tombs. More commonly, heresy in the Middle Ages was a product of acrimonious disputes over Christian doctrine, in particular the theologically correct ways of understanding the Trinity and Christ. Crusades were waged against “heretical sects,” and individuals accused of other crimes or sins–e.g., witchcraft, usury, sodomy–were frequently labeled heretics as well.

Heresy, according to a theological argument based on the dividing of Jesus’ tunic by Roman soldiers (Matthew 27:35), was traditionally viewed as an act of division, a symbolic laceration in the community of “true” believers. This may help explain why divisive, partisan politics is such a prominent theme in Dante’s encounter with Farinata.

Bron: danteworlds.laits.utexas.edu

Dante Online | illustraties Doré | Dante Inferno

reis door de hel [8]

de zevende kring: de geweldplegers

In de zevende kring lijden de geweldplegers. Deze kring is onderverdeeld in drie delen:

In het eerste deel bevinden zich degenen die geweld hebben gepleegd tegen anderen,hetzij lichamelijk, hetzij tegen het bezit van een ander. Zij liggen in een kolkende bloedrivier, de Phlegeton, en worden bewaakt door centauren. In de Phlegeton ligt o.a. Attila de Hun. Nessus brengt de dichters de rivier over.

Het tweede deel is een woud, bestaande uit in bomen veranderde zelfmoordenaars, die geweld tegen zichzelf gepleegd hebben. Hun zonde is dat zij hun door God gegeven leven niet gewaardeerd hebben. Ze worden gestraft door harpijen, die hun scherpe klauwen in de takken zetten, waarbij de bomen bloeden. Als Dante een tak van een struik afbreekt spreekt deze tegen hem. Dit is gebaseerd op een scène in de Aeneis, waar een struik die op een graf groeit bloedt en spreekt namens de dode, na het afbreken van een tak. Andere zelfmoordenaars, die tevens verkwisters waren, rennen door het bos, opgejaagd door jachthonden die hen willen verscheuren. De zelfmoordenaars verschillen in één belangrijk opzicht van de andere zondaars: op de jongste dag zullen de andere gekwelde zielen hun lichaam weer gaan bewonen, wat hun pijnen verhevigt. De lichamen van de zelfmoordenaars zullen echter aan hun nieuwe boomlichamen worden opgehangen.

de godslasteraars

In het derde deel lijden de godslasteraars, die geweld plegen tegen God, de sodomieters, die geweld plegen tegen de natuur, en de woekeraars, die geweld plegen tegen de kunst. Zij rennen rond in een woestijn, terwijl vuur op hun hoofden regent. Een van de sodomieters is Dante’s vriend en leermeester Brunetto Latini, die Dante voorspelt dat hij verbannen zal worden.

Dante Online | illustraties Doré | Dante Inferno

reis door de hel [9]

de achtste kring: de bedriegers

De achtste kring van de hel heet de malebolge, Italiaans voor “buidels van het kwaad.” De dichters bereiken deze kring, die een diepe en steile afgrond vormt, vliegend op de rug van de draak Geryones. Er zijn tien “buidels,” kloven, voor tien soorten bedriegers:

1.Verleiders en koppelaars lopen in tegengestelde richting door de eerste malebolgia, letterlijk opgezweept door duivels (canto 18).
2.De vlijers baden in drek in de tweede kloof.
3. De derde kloof is gevuld met simonisten, waaronder paus Nicolaas III (canto 19). Deze paus, die op zijn kop in een gat in de grond zit waar alleen zijn brandende voeten uitsteken, herkent Dante niet en vraagt of zijn opvolger misschien is gearriveerd. Bedoeld wordt Dantes vijand paus Bonifatius VIII, die in 1300 nog in leven was. Nicolaas voorspelt ook de latere komst van paus Clemens V naar deze regionen. Beide zullen bovenop Nicolaas gestapeld worden, net als onder hem een hele stapel zondige pausen begraven is.
4. In de vierde kloof lopen magiërs, heksen en zieners rond, waaronder Teiresias (canto 20). Hun hoofd is achterstevoren op hun nek gezet.
5. De vijfde kloof bevat een bad van kokende pek, gevuld met corrupte politici en ambtenaren (canto 21-22). Ook worden zij belaagd door duivels met hooivorken.
6. In de zesde kloof lopen de huichelaars rond in loden pijen, die aan de buitenkant een gouden glans vertonen (canto 23). Kajafas en andere leden van het Sanhedrin die Christus naar Pontius Pilatus zonden zijn aan de grond genageld in een kruishouding.
7. De dieven lijden in de zevende kloof (canto 24-25). Zij ontbranden spontaan, waarna ze weer uit hun as herrijzen, en ze worden belaagd door slangen. Eén dief versmelt met een vuurspuwende slang tot een draakachtig wezen.

kwade raadgevers
In die vuren moeten geesten huizen, elk omhuld met wat hen doet verteren

8. De kwade raadgevers branden in de achtste kloof (canto 26-27). Onder hen is Odysseus, die de Trojanen bedroog met het Paard van Troje (de Trojanen zijn volgens de Aeneis de stamvaders van de Romeinen).
9. In de negende kloof lijden de schismatici onder wie Mohammed en Ali (canto 28-29). De stichting van de islam werd beschouwd als een splitsing in het christendom, omdat Mohammed volgens de middeleeuwers eerst een christelijke priester zou zijn geweest. De splitsers worden verminkt (Mohammeds romp wordt opengereten, net als Ali’s hoofd) door een duivel met een zwaard. Vervolgens maken ze een rondgang door de hele kloof, waarbij hun wonden helen, tot ze weer bij de duivel uitkomen.
10. De tiende en laatste kloof is de verblijfplaats van alchemisten en vervalsers (canto 29-30). Zij lijden aan gruwelijke kwalen.

Dante Online | illustraties Doré | Dante Inferno

reis door de hel [10]

de negende kring: de verraders

Helemaal beneden aangekomen, ontmoeten Dante en Vergilius de duivel in eigen persoon. Hij heeft drie muilen waarmee hij drie verraders simultaan ende eeuwig verslindt: Brutus, Judas en Cassius. Omdat voor Dante het verraad van Julius Ceasar door Brutus en Cassius minder ernstig was dan het verraad van Jezus Christus door Judas, plaatste hij de laatste met zijn hoofd in de middelste bek van het monster. Dat gaf nog net iets meer helse pijnen. De Florentijnse schilder Sandro Botticelli maakte in de quattrocento de vijftiende eeuw, 150 jaar na Dante, onderstaande tekening van deze gruwelijke fantasie.

‘Die in de voorste muil stak, had van het bijten geen pijnen door de wreder pijn van het klauwen dat keer op keer de ruggegraat ontblootte’

Inferno, canto 34: 58-60

Lucifer verslindt vlnr. Brutus, Judas en Cassius

Eternally eaten by Lucifer’s three mouths are–from left to right– Brutus, Judas, and Cassius (Inf. 34.61-7). Brutus and Cassius, stuffed feet first in the jaws of Lucifer’s black and whitish-yellow faces respectively, are punished in this lowest region for their assassination of Julius Caesar (44 B.C.E.), the founder of the Roman Empire that Dante viewed as an essential part of God’s plan for human happiness. Both Brutus and Cassius fought on the side of Pompey in the civil war. However, following Pompey’s defeat at Pharsalia in 48 B.C.E., Caesar pardoned them and invested them with high civic offices. Still, Cassius continued to harbor resentment against Caesar’s dictatorship and enlisted the aid of Brutus in a conspiracy to kill Caesar and re-establish the republic. They succeeded in assassinating Caesar but their political-military ambitions were soon thwarted by Octavian (later Augustus) and Antony at Philippi (42 B.C.E.): Cassius, defeated by Antony and thinking (wrongly) that Brutus had been defeated by Octavian, had himself killed by a servant; Brutus indeed lost a subsequent battle and took his life as well.

For Dante, Brutus and Cassius’ betrayal of Julius Caesar, their benefactor and the world’s supreme secular ruler, complements Judas Iscariot’s betrayal of Jesus, the Christian man-god, in the Bible. Judas, one of the twelve apostles, strikes a deal to betray Jesus for thirty pieces of silver; he fulfills his treacherous role–foreseen by Jesus at the Last Supper–when he later identifies Jesus to the authorities with a kiss; regretting this betrayal that will lead to Jesus’ death, Judas returns the silver and hangs himself (Matthew 26:14-16; 26:21-5; 26:47-9; 27:3-5).

Suffering even more than Brutus and Cassius, Dante’s Judas is placed head-first inside Lucifer’s central mouth, with his back skinned by the devil’s claws (Inf. 34.58-63).

Dante Online | illustraties Doré | Dante Inferno