Is Fetih 1453 een nationalistisch heldenepos? Verkondigt deze film de superioriteit van de Turken en de islam? Geeft Fetih 1453 geen plat beeld van de historische werkelijkheid? Met deze vragen ging ik gisteren naar de bioscoop om de duurste Turkse film aller tijden te zien.
Special effects of zwaardgevechten boeien mij niet echt, maar des te meer ben ik geïnteresseerd in de Turkse interpretatie van de val van Constantinopel in 1453. Als erfgenaam van de historieschilderkunst is film waarschijnlijk hét medium dat onze beeld van de geschiedenis bepaalt. Onlangs hoorde ik Pieter Raedts, auteur van De Ontdekking van de Middeleeuwen op televisie nog zeggen dat ons beeld van de Middeleeuwen zich beweegt tussen het rauwe beeld uit Flesh en Blood en het idyllische beeld van de hobbitstee uit Lord of the Rings. Zo zullen er nog steeds veertigplussers zijn die het gezicht van Jeroen Krabbé voor ogen komt wanneer ze van Willem van Oranje horen en bij Floris V denken we tegenwoordig bijna alleen nog maar aan Rutger Hauer.
Zeven jaar geleden zag ik met Patrick al Kingdom of Heaven (2005), een spektakelfilm die parallellen toont met Fetih 1453. In beide films gaat het over twee glorieuze overwinningen van islamitische krijgsheren (resp. Saladin en Mehmet II) en twee christelijke steden die door moslims worden ingenomen (resp. Jeruzalem en Constantinopel). Het wapengekletter volgt de trend van Gladiator (2000), The Return of the King (2003), Troy (2004), Alexander (2004) en 300 (2006). Maar Kingdom of Heaven is een Hollywood-productie waarin hoofdpersoon Orlando Bloom een verzoener is tussen twee godsdiensten die elkaar op leven en dood bevechten. De boodschap is dat het Koninkrijk der Hemelen in je hart ligt, in het respect voor anderen. Het is een moreel appèl om boven de partijen te staan met de suggestie dat de God van de christenen en Allah één en dezelfde is. In het post-christelijke Europa ontbreekt ons het onderscheidingsvermogen om te zien dat er nog altijd een onoverbrugbaar verschil is. We gooien religie te gemakkelijk op één hoop: óf we beschouwen alle religies als iets achterlijks óf we projecteren met ons verstand achter alle religies dezelfde idee die we dan best wel ‘god’ willen noemen.
Op dit relativisme kun je Fetih 1453 niet betrappen. De film is er zeer duidelijk over: “Er is maar één God en Mohammed is Zijn Profeet.” Je hoort de islamitische geloofsbelijdenis enkele malen, maar nog vaker hoor je in de film “Allahu akbar!” schreeuwen als geloofsbelijdenis in zijn meest verkorte vorm én als strijdkreet. Allah is niet alleen groot, de legers van Mehmet II en de Turkse trots zijn ook zeer groot. De film begint in het jaar 627. De Profeet, die we natuurlijk niet in beeld zien, spreekt de historische woorden: “Voorwaar, u zal Constantinopel veroveren. Wat een prachtige leider zal hij zijn en wat een krachtig leger zal dat zijn!“ Ruim achthonderd jaar moeten de moslims op deze leider wachten. Op 30 maart 1432 wordt hij in Edirne geboren als Mehmet II, de zoon van sultan Murat II. We slaan dan 19 jaar over en gaan naar 3 februari 1451, het jaar dat Murat II sterft en Mehmet II zijn vader als sultan opvolgt. Fetih 1453 vermeldt als educatieve multimedia telkens de locatie en de datum rechts onderaan in beeld. Turkije werd onder Atatürk een westers land en ging over op het latijnse schrift en de gregoriaanse kalender en Fetih 1453 volgt dus het westerse schrift en de kalender. Maar voor Mehmet was 1453 AD eigenlijk 831 AH (Anno Hegirae)
Daarna zien we de troonopvolging van Mehmet II in 1451 en de geschiedenis die daar op volgt. In een droom wordt de jonge sultan verteld dat hij de uitverkorene is waar Mohammed over sprak. Hij zal de veroveraar van Constantinopel worden. In een indrukwekkende 3D vogelvlucht en panorama zien we de Byzantijnse hoofdstad met de centrale Hagia Sophia nog zonder minaretten. Ook het langwerpige hippodroom springt eruit. De 3D-simulaties van de rijke Byzantijnse interieurs zijn best wel aardig gemaakt, maar de 3D-simulaties van het Vaticaan zijn erg mager. Je waant je hier meer in een 3D programma uit de jaren negentig. Vergeleken bij de Hollywood-productie Kingdom of Heaven is de CGI duidelijk onder de maat. Fetih 1453 werd dan ook gemaakt met een budget van maar 17 miljoen dollar. In Hollywood had deze productie zeker acht keer zoveel gekost. Ter vergelijking: Kingdom of Heaven kostte 135 miljoen dollar in 2005.
De gevechten zijn overtuigend in beeld gebracht waarbij de kunst is afgekeken van Gladiator, The Return of the King, Troy en Kingdom of Heaven. Dat betekent de bekende close ups van afgehakte ledematen, fonteinen van bloed en gezichten die met een ploertendoder tot moes geslagen worden. Ja, je moet ervan houden. Op het eind ontaardt Fetih 1453 in spierballenporno: twee look a likes van Conan the Barbarian vechten en krijsen als wilde beesten het verhaal tot een happy end. En dat is natuurlijk de glorierijke overwinning, niet alleen voor Mehmet II en de Ottomanen maar ook voor de islam. Terwijl de Turkse held Hassan bovenop een vestingtoren met Byzantijnse pijlen doorzeefd wordt, plant hij de rode vlag met de halve maan. Constantinopel is Turks en islamitisch geworden en is dat na 559 jaar nog steeds.
Mijn vermoedens zijn bewaarheid en dat is jammer. Fetih 1453 is een erg ééndimensionale film geworden. Hollywood op zijn Turks. Good guys tegen bad guys. Mehmet II is een heldhaftige en edelmoedige sultan die nergens in faalt. Hij wint elk zwaardgevecht, met boogschieten is het altijd midden in de roos en ook met schaken zet hij de tegenstander tijdens een dialoog schaakmat. Zo weinig reliëf er zit aan Mehmet II zo vlak is ook de figuur Constantijn XI Paleologus. Zoals de Hollywood-nazi altijd door een acteur met een onsympathiek gezicht gespeeld wordt, zo is de laatste Byzantijnse keizer een afstotelijke figuur. In het hippodroom zweept hij zijn volk op. “Dood aan de Turken! Dood aan de ongelovigen!” bralt hij als een hysterische volksmenner.
Op deze manier zien we een geschiedenis in beeld gebracht die uit bordkarton is gesneden. In een flash back laat Fetih 1453 nog even zien hoe kruisridders een heel dorp uitmoorden met vooral beelden van vrouwen met kinderen die wreed gedood worden. Het zijn uiteraard altijd de ánderen die zich aan genocide schuldig maken. Nationalisme is nooit subtiel en verheerlijkt per definitie het eigen volk en zijn glorierijke leider.
Het is veelzeggend dat een Hollywoodfilm als Kingdom of Heaven de islamitische krijgsheer Saladin afbeeldt als een edelmoedige krijgsheer en een boodschap verspreidt van verzoening en geen eindzege claimt voor het christendom of de islam. Fetih 1453 is daarentegen een islamitische triomffilm geworden. In een van de scenes tijdens het beleg zien we een processie waarin een grote icoon van de Moeder Gods wordt meegedragen terwijl in het Grieks de akathist tot de Moeder Gods gezongen wordt:
Wanneer een Turkse kanonskogel vlakbij inslaat, vallen de gelovigen op de grond en laten de grote icoon vallen. De beeltenis van de Moeder Gods valt plat in het stof. Voor orthodoxe christenen is dit ongeveer even pijnlijk als het scheuren van bladzijden uit de koran voor moslims. Maar zo weinig protesten je hoort over deze scene in Fetih 1453, zoveel protesten hoorde je over de korte film fitna van Geert Wilders. Uit angst voor nationalisme en ‘eigen volk eerst’ gaan we, zonder ons dat goed te beseffen, blijkbaar zover dat wij het eergevoel en het ‘eigen volk eerst’ van ‘onze’ minderheden gaan verdedigen. Ook dát is niet eerlijk. Dat we soms zo met twee maten meten, kan Fetih 1453 ons misschien wat beter laten zien.
