In 2015 reed Robert Kaplan met zijn auto van coast to coast. Net als John Steinbeck in 1960 (en Geert Mak in 2010) reisde hij van oost naar west, maar koos voor een iets zuidelijkere route. Hij begon in zijn woonplaats Stockbridge in Massachusetts en reed via New Jersey, Philadelphia, Harrisburg, Pittsburgh, Cincinnati, Indianapolis, Springfield, Des Moines, Omaha en Lincoln naar de honderdste meridiaan in Nebraska. Vervolgens ging hij verder door Wyoming, Utah, Nevada en Californië naar het eindpunt San Diego.

Steinbeck (en Mak) hielden een soort inspectietocht. Hoe lagen de Verenigde Staten er in 1960 (en 2010) bij? Kaplan wilde in 2015 vooral kijken naar de geografie van Amerika, de natuurlijke infrastructuur en de geschiedenis van de kolonisatie. Het was zeker niet zijn bedoeling om van De verovering van de Rockies een patriottisch epos te maken zoals How the West was won. Wat in 1962 nog kon, kan nu allang niet meer. Daarvoor heeft zich in de VS een te pijnlijk bewustzijn ontwikkeld rond de nationale geschiedenis met het slavernijverleden en het vrijwel uitroeien van de oorspronkelijke bewoners van Noord-Amerika.

En toch blijft er naast schaamte over dit verleden ook nog steeds ruimte voor nationale trots. Sterker nog, Kaplan betoogt dat het Amerikaanse exceptionalisme de drijvende kracht is achter de leidende rol die zijn land na 1917 in de wereld is gaan spelen. De verovering van het immense gebied tussen twee oceanen in, dat volgens Kaplan tegelijkertijd een unie, een land en een continent is, blijft naast de misdadige ook zijn heroïsche kant behouden.

Op zijn reis door vijftien staten nam hij drie “heilige boeken” mee van Amerikaanse historici over de MidWest: The Great Plains uit 1931 van Walter Prescott Webb uit 1931, The Year of Decission – 1846 van Bernard DeVoto uit 1942 en Beyond the Hundredth Meridian van Wallace Stegner uit 1953. Deze drie boeken benaderen de geschiedenis van het Midden-Westen en het Westen vanuit de geografie. Of concreter gezegd: vanuit het landschap. Kaplan stelt dat wanneer je iets van een land wilt weten en van zijn (al dan niet expansieve) militaire macht, dat je dan moet beginnen bij een analyse van de geografie.

Zo laat hij zien dat de Amerikaanse expansie naar het Westen die begon na de Louisana Purchase in 1803 en in 1846 echt op gang kwam, de buitenland politiek van de Verenigde Staten in de twintigste eeuw ingrijpend beïnvloed heeft.

In de eerste helft van de negentiende eeuw begon de American frontier op te schuiven naar het Westen. De frontier en de natuurlijke grens van de Appalachen vielen rond 1800 ongeveer nog samen maar de Ohiovallei, die door Franse kolonisten al enigszins verkend was, begon nu vol te stromen met kolonisten. De Ohio werd de belangrijkste Oost-Westverbinding.

In het tweede kwart van de negentiende eeuw was de frontier al opgeschoven tot aan de Mississippi. Saint Louis werd voor ontelbare kolonisten het beginpunt van hun avontuurlijke en gevaarlijke tocht langs en over de Missourri naar het Westen. De Noordwestelijke staten waren nog niet gesticht en de terra incognita was verdeeld in drie reusachtige gebieden: de Missouri, Iowa en Oregon territoria.

Door het spoorwegennet dat zich kort na het einde van de Amerikaanse Burgeroorlog razendsnel ontwikkelde, werden de noordwestelijke territoria ontsloten en kon je na 1870 een treinreis maken van de Atlantische Oceaan naar de Pacific. Het wilde Westen was nu ontsloten en in 1893 stelde de historicus Frederick Jackson Turner vast dat de frontier, die zo’n belangrijke motor was geweest achter de Amerikaanse cultuur, nu niet meer bestond.

Maar daarmee viel de motor nog niet stil, integendeel. Vijfentwintig jaar later waren de VS na het einde van de Eerste Wereldoorlog het voormalige moederland Engeland als machtigste land in de wereld voorbijgestreefd. Nu de VS na actieve deelname aan de oorlog in Europa uit het isolationisme gekropen was, werd volgens Kaplan de hele wereld de frontier van de VS. De buitenlandpolitiek van de VS met zijn legerbases en militaire interventies wereldwijd, kortom de Amerikaanse geopolitiek is te begrijpen vanuit de expansie naar het Westen uit de negentiende eeuw.

Virtueel reizen met Geert | Reizen met Cees

In 2017 was de eerste serie van Babylon Berlin (geproduceerd door Beta Film, Sky Deutschland en ARD Degeto) zo’n groot succes dat er gelijk een vervolg kwam. De filmserie is gebaseerd op de bestsellers van Volker Kutscher met Kriminalkommissar Gereon Rath in de hoofdrol. Het decor is het Berlijn in de turbulente tijd rond 1930. Vorig jaar kwam het negende deel (Transatlantik 2022) uit en het is te verwachten dat Babylon Berlin nog een aantal jaren meegaat.

Het filmscenario is geschreven door de drie regisseurs van Babylon Berlin: Tom Tykwer, Achim von Borries en Hendrik Handloegten. Ze baseren zich daarbij losjes op de thrillers van Kutscher. De eerste twee seizoenen volgden nog redelijk nauwkeurig het eerste boek (Der nasse Fisch 2008) maar het derde seizoen was al een veel vrijere interpretatie van het tweede deel (Der stumme Tod 2009). Voor het vierde seizoen levert het derde boek (Goldstein 2010) de grondstof voor het scenario.

De negen Gereon Rath Krimi’s van Volker Kutscher

Der nasse Fisch Kiepenheuer & Witsch, Köln 2008.
Der stumme Tod Gereon Raths zweiter Fall. Kiepenheuer & Witsch, Köln 2009.
Goldstein Gereon Raths dritter Fall Kiepenheuer & Witsch, Köln 2010.
Die Akte Vaterland Gereon Raths vierter Fall. Kiepenheuer & Witsch, Köln 2012.
Märzgefallene Gereon Raths fünfter Fall. Kiepenheuer & Witsch, Köln 2014.
Lunapark Gereon Raths sechster Fall. Kiepenheuer & Witsch, Köln 2016.,
Marlow Der siebte Rath-Roman. Piper, München 2018.
Olympia Der achte Rath-Roman. Piper, München 2020.
Transatlantik Der neunte Rath-Roman. Piper, München 2022.

Babylon Berlin werkt als een tijdmachine. We landen in het Berlijn van omstreeks 1930 en alles lijkt te kloppen: de Alexanderplatz is een grote bouwput, de hypermoderne Karstadt aan de Hermannplatz staat in het voorjaar van 1929 nog net in de steigers. Omdat de Rode Burcht, het hoofdkantoor van de politie aan de Alexanderplatz niet meer bestaat, is uitgeweken naar das rote Rathaus dat bombardementen van de Tweede Wereldoorlog wel heeft doorstaan.

De straatopnamen uit Babylon Berlin zijn spectaculair. Voor historisch drama zijn de filmsets buiten meestal het duurst om te realiseren. Het hele straatbeeld moet gereconstrueerd worden: historische gebouwen, voertuigen, figuranten, kostuums, enz. En alles moet tot in de details kloppen. De tijd dat filmsets steriele imitaties waren, ligt achter ons. Ook de atmosfeer is levensecht. Het vuil, de stad en de dood.

Berlijn was in de jaren twintig al de modernste stad van Europa. Nergens reden zoveel auto’s rond als in de Duitse hoofdstad. In 1924 verschenen midden op de Potsdammer Platz de eerste verkeerslichten van Duitsland in de vorm van een hoge zuil. Om in de hypermoderne metropool Berlijn die in 1945 grotendeels verwoest werd, negentig jaar terug te gaan, moet dus alles uit de kast worden getrokken. Voor Babylon Berlin werd de filmset gebouwd in het Duitse “Hollywood” (Babelsberg bij Potsdam) Delen van het vooroorlogse Berlijn werden daar tot in de details nagebouwd en later met mattes en CGI aangevuld tot een volledig en overtuigend stads- en tijdsbeeld.

De vierde reeks begint op oudjaarsavond 1930 tijdens een Sylvesterparty die het jaar 1931 inluidt.

1931 was ook het jaar waarin de economische crisis haar dieptepunt bereikte. De Weimarer Republik was haar zwanenzang begonnen. Van 27 maart 1930 tot aan de machtsovername door Hitler op 30 januari 1933 werd de Republiek geregeerd door drie zgn. Präsidialkabinette (Brüning, Papen en Schleicher).

De scenaristen Tykwer, Von Borries en Handloegten hebben voor de vierde reeks het derde boek (Goldstein)van Volker Kutscher als materiaal genomen en daaruit verschillende verhaallijnen gesponnen. De twaalf delen duren samen 9 uur en bieden dus voldoende ruimte om verschillende verhaallijnen naast elkaar uit te werken. Maar Babylon Berlin is wel erg vol geworden. En de lijkdichtheid is nog groter dan die van Tatort.

En dan is in elke aflevering extreem en expliciet geweld, waardoor de kijker zich murw gebeukt voelt. Babylon Berlin moet zijn bijnaam waarmaken, zullen de scenaristen/regisseurs gedacht hebben. Toch is het niet echt geloofwaardig en blijft het een karikatuur van een misdadige metropool. Hoewel ook de minder grimmige kanten van het Berlijn van 1931 worden getoond, zoals een dansmarathon in Moka Efti, is de grondtoon toch de film noir.

Film noir is een genre dat zich juist in deze periode begon te ontwikkelen. De eerste noirs verschenen aan het begin van de jaren dertig met films als M – Eine Stadt sucht einen Mörder (1931), La chienne (1931) en Scarface (1932). Het hoogtepunt zou tussen 1944 en 1955 vallen. Maar in de eerste helft van de jaren negentig werden een paar invloedrijke “neo-noirs” gemaakt: Goodfellas (1990), The Silence of the lambs (1991), Pulp Fiction (1994) en Se7en (1995). Sindsdien is er bijna geen aflevering van Tatort meer die niet door een van deze films beïnvloed is. Het geweld is extreem en expliciet geworden en ook Babylon Berlin gaat in deze trend mee. Je kunt je afvragen of de eenzijdige gewelddadigheid van de jaren dertig historisch juist is. Of laten de drie scenaristen/regisseurs ons vooral door de bril van onze eigen tijd kijken, waarin de honger naar het extreme niet te stillen lijkt.

Babylon Berlin op daserste.de

Ira Levin was een succesvolle schrijver van horrorverhalen en thrillers die vaak verfilmd zijn. Zo werd Rosemary’s Baby (1967) al binnen een jaar verfilmd. Ook na het verschijnen van The Stepford Wives (1972) en The Boys of Brazil (1976) volgden binnen drie jaar verfilmingen. Maar met This Perfect Day (1970) gebeurde dit niet. Vaak wordt dit boek samen genoemd met Nineteen Eighty Four (1949) van George Orwell en Brave New World (1932) van Aldous Huxley. This Perfect Day is namelijk een dystopische thriller, een boek over een utopische maatschappij in de nabije toekomst waarin de mensen door een supercomputer gecontroleerd en “gereguleerd” worden.

Een utopie slaat meestal om in zijn tegendeel en dan wordt het een dystopie. De massa is gehersenspoeld door een totalitaire ideologie en alleen de enkeling beseft dat nog. In een dystopische thriller ontmoet die enkeling (de hoofdpersoon) andere “ontwaakten”die uiteraard door het systeem als rebellen worden gezien. Samen verenigen ze zich om tegen het systeem te gaan vechten. Dat kan een dictator zijn, een elite of zoals in This Perfect Day, een “verlichte” computer.

De lezer kan zich identificeren met de hoofdpersoon en de andere rebellen en zo deel hebben aan hun (per definitie goede) strijd. Dystopische thrillers zijn vaak geconstrueerd langs deze lijnen en daarom net zo voorspelbaar als een James Bondfilm. De held dringt langs allerlei intriges door in het hol van het leeuw waar hij orde op zaken stelt, meestal in de vorm van de vernietiging van het hol van de leeuw na een duel met de leeuw zelf. Afhankelijk van de formule wordt de leeuw (altijd de slechterik) gedood of weet deze te ontsnappen (zodat deze in een vervolg opnieuw een bedreiging voor de held kan vormen).

Het James Bondconcept
In This Perfect Day heeft Ira Levin flink wat elementen uit James Bond films gestopt. Om het succes van de James Bondfilm te begrijpen, moeten we teruggaan naar de allereerste James Bondfilm, die helemaal geen James Bondfilm was, maar een film van Hitchcock: North by Northwest uit 1959. Voor deze film had Hitchcock een aantal elementen gebruikt uit een succesvolle film die hij 25 jaar eerder in zijn Engelse periode gemaakt had: The 39 steps (1935). Hierin speelden Robert Donat en Madeleine Carroll de hoofdrollen. (In North by Northwest waren dit Gary Grant en Eva Marie Saint.) Dit was een erg succesvolle formule gebleken: een aantrekkelijke man en een aantrekkelijke jonge vrouw vormen een gelegenheidsduo en voeren samen een gevaarlijke missie uit. Spanning en seksuele spanning gaan hand in hand terwijl het duo afstevent op een climax (waarbij op voorhand kunnen weten dat het goed afloopt). Het concept werd tijdens de seksuele revolutie in de jaren zestig uitgemolken. Toen Ira Levin in 1969 zijn thriller schreef leunde hij dan ook zwaar op het James Bond concept. Talloze televisieseries uit de jaren zestig zouden dit doen. In die series werd de vrouwelijke helft van het duo (bijvoorbeeld Emma Peel in The Avengers) vaak populairder dan de manlijke helft (John Steed) en dat had alles te maken met de tweede feministische golf. De vrouw ging de man in dapperheid en kracht evenaren en het rolmodel van de macho zou in de jaren 70 veranderen in het rolmodel van de softie.

De hoofdpersoon in This Perfect Day heet Li RM35M4419 (met de nickname Chip) die we volgen vanaf zijn jeugd. Zo worden we ingewijd in het dagelijks leven in een dystopie. Landen bestaan niet meer en steden hebben namen als IND54230 en USA09786. We komen te weten dat iedereen een armband draagt zodat deze gecontroleerd kan worden door Uni, een monsterlijk grote computer die zich in EUR0001 (Geneve) diep onder de grond bevindt. Om agressie te onderdrukken krijgt iedereen een periodieke chemische behandeling. Bovendien heeft iedereen een persoonlijke adviseur, iemand die hen “helpt”.

Het hele leven, de maatschappelijke loopbaan, maar ook relaties, het huwelijk en eventueel gezin, worden door Uni bepaald. Ook heeft Uni bepaald dat iedereen maar 62,4 jaar oud wordt. Daarna “ga je dood”. Burgers met eigen opvattingen worden als ziek beschouwd en krijgen een extra “behandeling”. Als ze de behandelingen ontduiken en vasthouden aan hun eigen gedachten, worden ze “ongeneeslijken” genoemd. Omdat iedereen een privé-adviseur heeft die hen via een extra behandeling weer “gezond” kan maken, wordt het verzet effectief bestreden. De burgers worden in feite plat gespoten zodat Uni kan heersen. Er is geen oorlog maar ook geen vrijheid meer. Iedereen lijkt tevreden.

This Perfect Day gaat uit van het schrikbeeld dat de computer de mens onder de duim houdt. Uni is een verlichte computer die met de mens zum ewigen Frieden wil, maar hem zijn hoogste goed ontneemt: zijn vrijheid. De hoofdpersoon (Chip) vertoont de normale menselijke reactie: de keuze tussen een vreedzame wereld zonder vrijheid en een vrije wereld met conflicten is voor de meeste mensen in een reflex gemaakt. Ira Levin heeft ervoor gekozen om dit niet filosofisch uit te diepen. Hij schrijft immers voor een groot publiek en blijft bij de opvattingen over vrijheid die iedereen toch al heeft. Zeker zijn publiek aan het begin van de jaren zeventig dat zich eindelijk seksueel bevrijd voelt. Daardoor is zijn dystopische thriller oppervlakkig amusement gebleven. Op het kwaad in de mens, het drama van zijn vrijheid, wordt nauwelijks ingegaan. Die vloek en die zegen heeft de verlichte Uni de mens juist ontnomen om hem 62 jaar lang een Perfect Day aan te kunnen bieden.

Zo confronteert This Perfect Day ons met een heel actuele vraag: moeten we het drama van onze vrijheid, het kwaad in de wereld, zijn gang laten gaan zodat we de ondergang van de planeet én van onszelf steeds sneller op ons af zien komen? Of moeten we toch de collectieve vrijheid laten inperken, waardoor dit drama voorkomen kan worden? Wat is wijsheid?