In 2017 was de eerste serie van Babylon Berlin (geproduceerd door Beta Film, Sky Deutschland en ARD Degeto) zo’n groot succes dat er gelijk een vervolg kwam. De filmserie is gebaseerd op de bestsellers van Volker Kutscher met Kriminalkommissar Gereon Rath in de hoofdrol. Het decor is het Berlijn in de turbulente tijd rond 1930. Vorig jaar kwam het negende deel (Transatlantik 2022) uit en het is te verwachten dat Babylon Berlin nog een aantal jaren meegaat.

Het filmscenario is geschreven door de drie regisseurs van Babylon Berlin: Tom Tykwer, Achim von Borries en Hendrik Handloegten. Ze baseren zich daarbij losjes op de thrillers van Kutscher. De eerste twee seizoenen volgden nog redelijk nauwkeurig het eerste boek (Der nasse Fisch 2008) maar het derde seizoen was al een veel vrijere interpretatie van het tweede deel (Der stumme Tod 2009). Voor het vierde seizoen levert het derde boek (Goldstein 2010) de grondstof voor het scenario.

De negen Gereon Rath Krimi’s van Volker Kutscher

Der nasse Fisch Kiepenheuer & Witsch, Köln 2008.
Der stumme Tod Gereon Raths zweiter Fall. Kiepenheuer & Witsch, Köln 2009.
Goldstein Gereon Raths dritter Fall Kiepenheuer & Witsch, Köln 2010.
Die Akte Vaterland Gereon Raths vierter Fall. Kiepenheuer & Witsch, Köln 2012.
Märzgefallene Gereon Raths fünfter Fall. Kiepenheuer & Witsch, Köln 2014.
Lunapark Gereon Raths sechster Fall. Kiepenheuer & Witsch, Köln 2016.,
Marlow Der siebte Rath-Roman. Piper, München 2018.
Olympia Der achte Rath-Roman. Piper, München 2020.
Transatlantik Der neunte Rath-Roman. Piper, München 2022.

Babylon Berlin werkt als een tijdmachine. We landen in het Berlijn van omstreeks 1930 en alles lijkt te kloppen: de Alexanderplatz is een grote bouwput, de hypermoderne Karstadt aan de Hermannplatz staat in het voorjaar van 1929 nog net in de steigers. Omdat de Rode Burcht, het hoofdkantoor van de politie aan de Alexanderplatz niet meer bestaat, is uitgeweken naar das rote Rathaus dat bombardementen van de Tweede Wereldoorlog wel heeft doorstaan.

De straatopnamen uit Babylon Berlin zijn spectaculair. Voor historisch drama zijn de filmsets buiten meestal het duurst om te realiseren. Het hele straatbeeld moet gereconstrueerd worden: historische gebouwen, voertuigen, figuranten, kostuums, enz. En alles moet tot in de details kloppen. De tijd dat filmsets steriele imitaties waren, ligt achter ons. Ook de atmosfeer is levensecht. Het vuil, de stad en de dood.

Berlijn was in de jaren twintig al de modernste stad van Europa. Nergens reden zoveel auto’s rond als in de Duitse hoofdstad. In 1924 verschenen midden op de Potsdammer Platz de eerste verkeerslichten van Duitsland in de vorm van een hoge zuil. Om in de hypermoderne metropool Berlijn die in 1945 grotendeels verwoest werd, negentig jaar terug te gaan, moet dus alles uit de kast worden getrokken. Voor Babylon Berlin werd de filmset gebouwd in het Duitse “Hollywood” (Babelsberg bij Potsdam) Delen van het vooroorlogse Berlijn werden daar tot in de details nagebouwd en later met mattes en CGI aangevuld tot een volledig en overtuigend stads- en tijdsbeeld.

De vierde reeks begint op oudjaarsavond 1930 tijdens een Sylvesterparty die het jaar 1931 inluidt.

1931 was ook het jaar waarin de economische crisis haar dieptepunt bereikte. De Weimarer Republik was haar zwanenzang begonnen. Van 27 maart 1930 tot aan de machtsovername door Hitler op 30 januari 1933 werd de Republiek geregeerd door drie zgn. Präsidialkabinette (Brüning, Papen en Schleicher).

De scenaristen Tykwer, Von Borries en Handloegten hebben voor de vierde reeks het derde boek (Goldstein)van Volker Kutscher als materiaal genomen en daaruit verschillende verhaallijnen gesponnen. De twaalf delen duren samen 9 uur en bieden dus voldoende ruimte om verschillende verhaallijnen naast elkaar uit te werken. Maar Babylon Berlin is wel erg vol geworden. En de lijkdichtheid is nog groter dan die van Tatort.

En dan is in elke aflevering extreem en expliciet geweld, waardoor de kijker zich murw gebeukt voelt. Babylon Berlin moet zijn bijnaam waarmaken, zullen de scenaristen/regisseurs gedacht hebben. Toch is het niet echt geloofwaardig en blijft het een karikatuur van een misdadige metropool. Hoewel ook de minder grimmige kanten van het Berlijn van 1931 worden getoond, zoals een dansmarathon in Moka Efti, is de grondtoon toch de film noir.

Film noir is een genre dat zich juist in deze periode begon te ontwikkelen. De eerste noirs verschenen aan het begin van de jaren dertig met films als M – Eine Stadt sucht einen Mörder (1931), La chienne (1931) en Scarface (1932). Het hoogtepunt zou tussen 1944 en 1955 vallen. Maar in de eerste helft van de jaren negentig werden een paar invloedrijke “neo-noirs” gemaakt: Goodfellas (1990), The Silence of the lambs (1991), Pulp Fiction (1994) en Se7en (1995). Sindsdien is er bijna geen aflevering van Tatort meer die niet door een van deze films beïnvloed is. Het geweld is extreem en expliciet geworden en ook Babylon Berlin gaat in deze trend mee. Je kunt je afvragen of de eenzijdige gewelddadigheid van de jaren dertig historisch juist is. Of laten de drie scenaristen/regisseurs ons vooral door de bril van onze eigen tijd kijken, waarin de honger naar het extreme niet te stillen lijkt.

Babylon Berlin op daserste.de

Nadat de nazi-Duitsland op 11 december 1941 de oorlog aan de Verenigde Staten heeft verklaard, worden in Duitsland en alle bezette gebieden de Amerikaanse producten in de ban gedaan. In het Belgische stripweekblad Bravo! mag de populaire strip Flash Gordon van Alex Raymond niet meer verschijnen. De uitgever van Bravo! vraagt aan de Brusselse tekenaar Edgar P. Jacobs met een alternatief te komen. De U-straal verschijnt in 1943. In de hoofdpersonages herkennen we duidelijk Flash Gordon, Dale Arden, Dr.Zarkov en Ming the Merciless.

De U-straal is een soort surrogaatkoffie, maar smaakt gewoon beter. Dat vindt Hergé ook en hij biedt Jakobs kort na de oorlog een eigen strip aan in het nieuwe Belgische stripblad Kuifje. Zo worden Blake en Mortimer geboren, indirect uit Flash Gordon. Een belangrijk verschil is dat de dames en de romantiek als sneeuw voor de zon verdwijnen. De avonturen van de twee vrijgezelle Britten zijn for boys only.

Ik las de U-straal aan het einde van de jaren zeventig nadat ik al uitgebreid had kennisgemaakt met Blake en Mortimer. Het verhaal kon me weinig boeien. Jakobs had voor mij teveel registers opengetrokken: ondoordringbare jungle, tempels met afgodsbeelden, dinosauriers, reuzeninsekten en daartussen avonturiers. Kortom: een typisch Amerikaans avonturenverhaal. Popcornvermaak. Zou ik het vervolg dat in april na 80 jaar verscheen wel gaan lezen?

Ik hoefde er niet lang over na te denken. Ik koop al sinds 1996 in december de nieuwste Blake en Mortimer. De 2.0 serie, met nadrukkelijk de tekst “naar de personages van Edgar P. Jakobs” op de omslag, is alweer een kwart eeuw een commercieel succes, waarschijnlijk omdat er tienduizenden mannen zijn als ik. Het is jeugdsentiment. En ik ben elke keer benieuwd hoe de scenaristen en tekenaars (want het zijn verschillende teams) in de geest van de meester een nieuw verhaal maken. En zo was ik ook benieuwd naar De vuurpijl, het vervolg op de U-straal. Hoe zou de vroege stijl van Jakobs tot leven gewekt worden?

Jean van Hamme, de 81-jarige nestor van Belgische scenarioschrijvers begon te schrijven waar Jacobs in 1943 was opgehouden. Etienne Schréder, die ook twee Blake en Mortimer albums De Septimusgolf (2013) en De schreew van de Moloch (2020) had gemaakt, deed samen met Christian Cailleaux het tekenwerk. Ze baseerden zich op de vroege stijl van Jakobs die hij hanteerde in De U-straal (1943) en het eerste deel van Het geheim van de zwaardvis (1946). Daarna kwam hij steeds meer onder invloed van Hergé’s klare lijn.

Een van de belangrijke verschillen tussen de U-straal en Blake en Mortimer is de aanwezigheid van vrouwelijke personages. Als ze in Blake en Mortimer voorkomen, zijn het meestal typistes en serveersters en staan ze volledig in de schaduw van de manlijke hoofdpersonen en personages. Omdat de U-straal gemaakt is ter vervanging van Flash Gordon, is de cast die Alex Raymond bedacht had door Jakobs overgenomen. Dale Arden wordt Sylvia en prinses Aura wordt prinses Ica. Een ander verschil met Blake en Mortimer is de typische jaren 30/40 setting. De visuele taal van het art deco is duidelijk aanwezig.

In de bioscoopfilmreeks Flash Gordon uit 1936 weten we dat het art deco niet beperkt bleef tot de decors. Ook de kleding en zelfs de make up volgden de stroomlijning van deze stijl. Het gezicht van prinses Aura (gespeeld door Priscilla Lawson) is 100% art deco en ook Buster Crabbe is met zijn symmetrische gezicht en gestroomlijnde neusvleugels vleesgeworden art deco.

Etienne Schréder en Christian Cailleaux hebben De vuurpijl een overtuigende retro look gegeven door het art deco toe te passen. De indeling uit De U-straal in drie banden per pagina is gehandhaafd. Vooral de inkleuring van Bruno Tatti is bijzonder goed geslaagd. Harde kleuren zijn vermeden en het geheel oogt net zo zacht als de ingekleurde Flash Gordon bioscoopfilms uit 1936. En het verhaal? Ach het verhaal. Daar heb ik De Vuurpijl eigenlijk niet voor gekocht.

Eigenlijk hou ik helemaal niet van misdaadfilms maar voor film noir heb ik een groot zwak. De zwartwit-cinematografie, belichting en het tijdsbeeld zuigen me altijd weer een nieuwe noir binnen. In het public domain staan honderden films waarvan het copyright om verschillende redenen niet verlengd is en die dus legaal via het internet getoond mogen worden, zoals op het YouTube-kanaal Cult Cinema Classics. In maart keek ik naar twaalf film noirs uit de periode 1945-1955. Het zwaartepunt valt in de tweede helft van de jaren veertig omdat het genre toen op zijn hoogtepunt was en de meeste verschenen. In de komende reeks bespreek ik deze twaalf films: 1 uit 1945, 4 uit 1946, 2 uit 1949, 2 uit 1950 en 1 uit 1955. Deze keer: Not Wanted van Elmer Clifton. Cinematografie van Henry Freulich.

Not wanted is een combinatie van film noir en sociaal realisme. Belangrijke kenmerken van film noir, de femme fatale in de eerste plaats, ontbreken. Terwijl kenmerken van het sociaal realisme (de alleenstaande moeder, het maatschappelijke decor, de anonimiteit van de grote stad) juist prominent aanwezig zijn.

Regisseur Elmer Clifton werd bijgestaan door Ida Lupino maar haar naam wordt in de credits niet vermeld. Haar bijdrage zal zeker niet gering geweest zijn, want Not wanted wordt verteld vanuit een vrouwelijk perspectief. Sally Forrest speelt een jonge moeder die haar kind na ongewenste zwangerschap heeft afgestaan en in Los Angeles uit wanhoop een baby uit een onbewaakte kinderwagen op straat “steelt”.

Bekijk deze film op YouTube