Sinds de Duitse filosoof Peter Sloterdijk zich bedient van de zogenaamde Rilke imperatief (Du mußt dein Leben ändern) heeft hij iets van een onheilsprofeet. “Bekeert u, want het einde is nabij!” Waarom wij ons leven moeten veranderen? Sloterdijk is er glashelder over: omdat we anders onze planeet en dus onszelf en ons nageslacht te gronde richten. Eergisteren ging hij met zijn Franse collega Bernard Stiegler in debat over het antropceen.

Een week eerder verzorgde de Nederlandse techniekfilosoof Pieter Lemmens een inleidende lezing bij het debat: Wat is het Antropoceen en wie zijn Peter Sloterdijk en Bernard Stiegler? De term antropoceen is in de jaren tachtig gemunt door de Amerikaanse ecoloog Eugene Stoermer naar analogie met het geologische tijdvak holoceen. In het antropoceen verandert de aarde niet zozeer door natuurlijke verschijnselen als wel door de mens(elijke consumptie).

In de natuurlijke historie van de aarde worden vijf zogenaamde massa-extincties onderscheiden. Het uitsterven van de grote reptielen aan het eind van het Krijt, 66 miljoen jaar geleden, is de bekendste. Door het uitmergelen van de aarde, het vervuilen en opwarmen van haar atmosfeer en de nucleaire dreiging, zijn we hard op weg naar het vernietigen van onze natuurlijke leefomgeving. Aangezien we er maar één aarde hebben, lopen we met onze massaconsumptie dus onze ondergang tegemoet. Dat is de ongemakkelijke waarheid. Je staat erbij en je kijkt ernaar. Of je kunt wegkijken door te consumeren.

Hoe kunnen we de planeet en onszelf nog redden? Door te consuminderen en ecologisch verantwoord te gaan leven? Maar ook duurzaam en verantwoord ondernemen gaat niet zonder het nastreven van winst. Dus blijven we zo gevangen in economisch denken. We beseffen dat er ook offers gebracht moeten worden. Maar zelfs hier ligt economisch denken op de loer: het brengen van offers wordt dan gezien als een stadium in creatieve destructie van het kapitalisme. Managers krijgen dan van economy guru’s uitgelegd dat het brengen van offers goed is voor hun bedrijf. Snoeien zodat er op middellange termijn weer groei kan komen die de opbrengst groter maakt dan ooit tevoren. En zo wordt de economie voortgejaagd door het dictaat van de groei en blijven echte offers uit.

Pieter Lemmens meent dat we voor echte oplossingen niet op de politiek hoeven te rekenen. Aangezien de politiek gevangen zit in economisch denken dat bepaald wordt door dwangmatige groei, kunnen we vanuit de politiek alleen meer van hetzelfde verwachten. De huidige politiek handhaaft de mens als consument en consumenten zijn driftmatige wezens die zich als lemmingen massaal in de afgrond storten. Volgens Sloterdijk is een verandering van paradigma nodig. We moeten de techniek afstemmen op de natuur en ervoor zorgen dat technologie niet langer toxisch is.

Ik vind Sloterdijk daarin naïef. De paradigma shift die hij voorstelt, gaat mij niet diep genoeg. Hij blijft gevangen in materialistisch en technisch denken. De dreiging van de “zesde massa-extinctie” zal steeds groter worden. We worden niet alleen geconfronteerd met onze eigen sterfelijkheid, maar ook met de sterfelijkheid van de planeet en van de mensheid. Sloterdijk blijft in oplossingen denken. Inzicht in hét probleem (de dood) wordt daardoor ontweken.

Het antropoceen is sinds de industriële revolutie ingetreden. Tot 1800 leefde de mens nog in betrekkelijke harmonie met de natuur. Maar moderne wetenschap en techniek waren al volop tot ontwikkeling gekomen. Dat deze zo’n hoge vlucht konden nemen, is een gevolg van een paradigma shift die zich voltrok tussen 1400 en 1800, de geleidelijke verschuiving van een theocentrisch naar een antropocentrisch wereldbeeld. De mens is niet langer rentmeester van God’s Schepping, maar hij is baas in eigen huis. En maakt er dus een zootje van. Dat komt omdat hij zich steeds meer ontwikkeld heeft als een driftmatig wezen dat op korte termijn genot najaagt. Het najagen van genot is van alle tijden en zeker niet per definitie verkeerd. Maar als het massaal gebeurt en als het imperatief “Gij zult genieten!” de Tien Geboden gaat vervangen, dan loopt het uit de hand.

Bernard Stiegler vestigt zijn hoop op het internet. Hij gelooft dat het kan worden omgevormd tot een krachtig instrument dat in staat is de problemen van het antropoceen op te lossen. Ook deze visie vind ik naïef. Het internet is vooral een fuik die consumenten vangt in entertainment, informatie en online shoppen. Welke macht zou in staat zijn dit om te buigen? Het is prima om te geloven in de kracht van idealen en dat uit te dragen. Ongetwijfeld zijn er op het internet communities te vinden die de ideeën van Stiegler in de praktijk proberen te brengen. Maar net als bij echte ecosystemen het geval is, kom je ook in het kunstmatige ecosysteem dat internet heet, tot in de haarvaten vervuiling tegen. We leven in een tijd waarin we mogen leren dat het vuil in de atmosfeer en op internet onze eigen dirty mind is.