Romaans in Bourgondië [ 2 ]

Romaanse abdijen en kerken in Bourgondië (1000-1200)
aflevering 2: timpanen (Autun, Charlieu, St.Julien-de-Jonzy, Anzy-le-Duc)

RomaansBij Bourgondië denken we in de eerste plaats meestal aan het goede leven. Of aan de 15e eeuw toen een groot deel van de Lage Landen onderdeel waren van het Rijk van Philips de Goede (1396-1467). Bart de Loo heeft hier onlangs een boek over geschreven. Het Hertogdom Bourgondië gaat echter veel verder terug dan de vijftiende eeuw. Het ontstond in de vroege tiende eeuw en was de geboortegrond van de twee belangrijkste kloosterorden in de Middeleeuwen: de Benedictijnse Orde van Cluny (sinds 910) en de Orde van de Cisterciënzers (sinds 1098). In juni en juli bezochten we in Bourgondië 5 abdijen en 20 kerken die allemaal gebouwd zijn tijdens de bloeitijd van het Romaans (1000-1200).

Routekaartje Romaans Bourgondië
Onze route door Romaans Bourgondië
[klik op afbeelding voor vergroting]

Het timpaan verwelkomt de gelovigen die de kerk binnentreden met een afbeelding van Christus als Majestas Domini. In de christelijke iconografie gaat dit type terug tot in de vierde eeuw. Christus bevindt zich op Zijn Rechterstoel tijdens de Jongste Dag om alle mensen te oordelen. Hij wordt omgeven door de mandorla, een amandelvormige figuur (mandorla betekent ‘amandel’ in het Italiaans) die de verbinding tussen hemel en aarde symboliseert. In de middeleeuwse bouwkunst (ook in de gotiek) bevindt het timpaan zich in het portaal waar we de kerk kunnen binnentreden. Meestal is dit het portaal in de Westelijke facade, maar vaak vinden we ook timpanen in het Noord- of Zuidportaal. Het timpaan wordt boven begrensd door een of meerdere archivolten (geprofileerde versiering rond een arcadeboog) en onder door een architraaf die meestal sculpturen bevat.

Romaans portaal
Het Romaanse portaal A. Timpaan B. Archivolt(en) c. Architraaf D. Trumeau (of verdeelpijler) E. Pilaargroepen

Ik fotografeerde de timpanen van de Saint Lazare in Autun, de Saint Fortunat in Charlieu, de Saint Julien de Jonzy en tenslotte van de priorijkerk in Anzy-le-Duc. Het beroemdste Romaanse timpaan van Bourgondië, dat van de Saint Madeleine in Vezelay, zat vanwege een restauratie achter de steigers. Ook voor het het timpaan van de Saint Hilaire in Semur-en-Brionnais stonden steigers. Jammer natuurlijk, maar tegelijkertijd weet je dan ook dat het Romaanse erfgoed in Bourgondië gekoesterd wordt.

Saint Lazare in Autun [bourgogneromane.com]
Op maandag 1 juli stonden we op een snikhete dag voor het iconische timpaan van de Saint Lazare in Autun. Het is een indrukwekkende binnenkomer. De pelgrims die in de Middeleeuwen van heinde en verre hier binnentraden om de relieken van de heilige Lazarus te vereren, moeten enorm ontzag gevoeld hebben.

Autun
Het Westportaal van de Saint Lazare in Autun

Niet alles aan het machtige Westportaal van de Saint Lazare dateert overigens uit 1120-1146, de periode waarin deze kerk gebouwd werd. De trumeau die de deuren van de hoofdingang van elkaar scheidt, is 19e eeuws. Zoals gebruikelijk staat op de verdeelpijlers in de portaal een beeld van de patroonheilige. De heilige Lazarus wordt geflankeerd door twee vrouwen, zijn zusters.

Autun
Trumeau uit de 19e eeuw met de heilige Lazarus in een wit gewaad, opgestaan uit de dood en geflankeerd door zijn zusters

Het is moeilijk voor te stellen dat de originele Romaanse timpaan in 1766 werd dicht gepleisterd. Toen men vanaf 1820 de Middeleeuwen eindelijk begon te waarderen werd het weer zichtbaar gemaakt.

Autun
Timpaan uit de periode 1120-1146 met een voorstelling van het Laatste Oordeel rond Christus als Majestas Domini
Autun
Details (rechts) van het timpaan (links)

Saint Fortunat in Charlieu [bourgogneromane.com]
In 1094 werd een begin gemaakt aan de abdijkerk van Saint Fortunat in Charlieu. Tegenwoordig staat alleen de narthex nog overeind. Deze werd gebouwd in het tweede kwart van de twaalfde eeuw. De ingang bevindt zich niet aan de West- maar aan de Noordzijde en bestaat uit een groot en klein portaal.

Charlieu
De noordzijde van de narthex van de abdijkerk Saint Fortunat in Charlieu

In het grote portaal bevindt zich traditioneel een timpaan met centrale Christusfiguur in een mandorla. Hij wordt omgeven door de vier Evangelisten, gerepresenteerd als een mens (Mattheus), leeuw (Marcus), rund (Lucas) en adelaar (Johannes). Deze iconografie is gebaseerd op het visioen van Ezechiël. In de architraaf staan op een rij de twaalf apostelen afgebeeld. De ornamenten in de archivolten boven het timpaan zijn gedetailleerd. De menselijke figuren zijn helaas zwaar beschadigd geraakt in de achttiende eeuw als gevolg van de Franse Revolutie.

Charlieu
Timpaan op het grote portaal van de narthex van de Saint Fortunat in Charlieu met de Majestas Dominus

Naast het grote portaal bevindt zich rechts een kleiner portaal. Ook hier zien we een origineel Romaanse timpaan uit de eerste helft van de twaalfde eeuw. Hierin wordt de Bruiloft te Kana afgebeeld waar Jezus zijn eerste wonder verricht. Ook hier heeft de Franse Revolutie helaas zijn gewelddadige sporen achtergelaten. In de archivolt boven het timpaan staan figuren afgebeeld uit het verhaal van de Verheerlijking op de Berg Tabor. We zien hier Petrus, Elia, Mozes en Jakobus.

Charlieu
Timpaan op het kleine portaal van de narthex van de Saint Fortunat in Charlieu met de Bruiloft van Kana.
Charlieu
Detail van de Bruiloft van Kana. Helaas zijn de beelden tijdens de Franse Revolutie vernield.

Notre-Dame-de-l’Assomption in Anzy-le-Duc [bourgogneromane.com]
Iets ten Noorden van Charlieu ligt de priorijkerk Notre-Dame-de-l’Assomption uit de twaalfde eeuw. Het Westportaal heeft een timpaan uit de twaalfde eeuw met een voorstelling van Christus als Majestas Domini gezeten in een mandorla en geflankeerd door twee engelen. In de achttiende eeuw werd het timpaan verwijderd (wellicht om het in veiligheid te brengen voor de revolutionairen?) en werd later vervangen door een kopie. Het origineel is tegenwoordig te zien in het Musee Hieron in Paray-le-Monial.

Saint Trinite
Het originele timpaan op de westgevel van de Notre-Dame-de-l’Assomption in Anzy-le-Duc bevindt zich in het Musee Hieron in Paray-le-Monial. Duidelijk is te zien dat Romaanse beeldhouwrken oorspronkelijk beschilderd (polychroom) waren.

Saint Julien de Jonzy [bourgogneromane.com]
Tenslotte vonden we in de Brionnais (het uiterste Zuid-Westen van Bourgondië) nog een klein kerkje uit de twaalfde eeuw met een fraai timpaan. Het vertoont wat de voorstelling betreft een duidelijke overeenkomst met het timpaan in Anzy-le-Duc. Maar de stijl is beweeglijker en Christus zit hier behalve in een mandorla ook op Zijn Rechterstoel. Het voetenbankje komt uit de Byzantijnse iconografie.

Saint Julien de Jonzy
Timpaan op de westgevel van de Saint Julien de Jonzy

[alle foto's, behalve de voorlaatste met het timpaan in het Musee Hieron, werden eind juni/begin juli genomen.]

Volgende aflevering: Romaanse crypten

Romaanse kunst in Bourgondië op internet
Pierres Romanes biedt een schat aan beeldmateriaal. Maar inhoudelijk en wat aantal locaties betreft is deze site veel beperkter dan L’art roman en Bourgogne. Deze website bestaat al 16 jaar en wordt nog altijd goed bijgehouden. Maar helaas zijn de vormgeving en functionaliteit sinds 2003 niet meer veranderd.

Autun [bourgogneromane.com]
Charlieu [bourgogneromane.com]
Anzy-le-Duc [bourgogneromane.com]
Saint-Julien-de-Jonzy [bourgogneromane.com]