barok met een twist

de San Carlo alle Quattro Fontane van Borromini (1599-1667)

VitruviusVoor architecten uit de zestiende en zeventiende eeuw was De Architectura van Vitruvius verplichte kost. Het werk is waarschijnlijk geschreven rond 15 vóór Christus en had een enorme invloed op de architectuur na 1500. Bijna iedereen kent de Mens van Vitruvius in de versie van Leonardo da Vinci. Andere grote architecten zoals Palladio, Bramante, Maderno en Bernini volgden ook de principes van Vitruvius. Barokarchitectuur is uitbundig en speels maar volgt meestal de strenge principes uit De Architectura.

In 1636 kreeg de Italiaanse architect Francesco Borromini de opdracht om een ontwerp te maken voor een kerk op de heuvel van de Quirinaal in Rome, die nu bekend staat onder de naam San Carlo alle Quattro Fontane. De inwijding was tien jaar later. Door geldgebrek kon de voorgevel pas in 1677 voltooid worden naar ontwerpen van Borromini die in 1667 zelfmoord gepleegd had.

San Carlo
San Carlo gravure uit de 18e eeuw

De San Carlo alle Quattro Fontane is wereldberoemd geworden vanwege zijn uitzonderlijke ontwerp. Omdat Borromini‘s zeer persoonlijke invulling van de barok daarna zoveel geïmiteerd is, zien we nu niet meer zo goed waarom zijn tijdgenoten zo onder de indruk waren van zijn ontwerp. Zoiets was nog nooit vertoond. Bij Borromini lijkt de architectuur zélf vloeibaar te worden. Zowel in de geleding van de façade als in de uitwerking van de koepel lijkt hij Vitruvius aan zijn laars te lappen. Maar het is gecompliceerder.

San Carlo
San Carlo voorgevel

Op de blog Understanding Rome las ik in Breaking rules and squeezing pediments: San Carlo alle Quattro Fontane hoe en waarom Borromini afweek van Vitruvius. De Architectura werd geschreven in de tijd van Augustus en gaat uit van de architectuur in Rome uit die periode. Zijn blikveld was dus beperkt. Van de Romeinse architectuur uit latere tijd en uit de oostelijk delen van het Romeinse Rijk kon Vitruvius niets weten. Daar werden stijlelementen toegepast die je ook bij Borromini vindt, zoals een “crescendo” in de geleding van de voorgevel. In de façade van Al Khazneh in Petra zien we net als bij de San Carlo alle Quattro Fontane sterke spanningen tussen convex (bol) en concaaf (hol). Hierdoor krijgen gevels en wanden iets vloeibaars. Deze schwung zal in de achttiende eeuw uitmonden in de late barok en het rococo.

San Carlo
San Carlo alle Quattro Fontane
inwendige van de koepel

San Carlo alle Quattro Fontane | Mens van Vitruvius