Gisteren schreef ik iets over mijn eerste kennismaking met Faust op de middelbare school. Goethe was voor ons in 1980 verplichte kost. Veel liever lazen we boeken van Jan Wolkers zoals de generatie na ons liever Ronald Giphart en Dimitri Verhulst leest dan klassiekers uit andere tijden. Er waren (en er zijn) gelukkig nog steeds wel leraren die Mutatuli, Goethe of Shakespeare bij jongeren spannend weten te maken. Het huizenhoge vooroordeel wegnemen dat oude literatuur of poëzie saai zou zijn, is echter geen sinecure.

De tegenstelling tussen de jongeren die aangetrokken worden door snelheid en rauwe taal en de leraren is de afgelopen vijftig jaar tijdens de literatuurles steeds kleiner geworden. Dat komt vooral omdat de leraren van nu degenen zijn die zélf veel liever Wolkers of Giphart lazen in plaats van Hildebrand of Multatuli. Ze begrijpen dus waarom de leerlingen bijna allemaal Dimitri Verhulst willen lezen. Leerlingen én leraren zitten daardoor steeds meer opgesloten in hun eigen tijd, terwijl de literatuur (en kunst) uit het verleden juist de gelegenheid biedt om onze eigen tijd te relativeren.

Alessandro Baricco signaleert in Barbaren dat we door de invloed van de massamedia en het internet in het bijzonder steeds oppervlakkiger zijn geworden. We scheren met onze aandacht alleen nog over de toppen en zijn daarbij gericht op het spectaculaire. Door de snelheid en overvloed van informatie die op ons afkomt, is de aandacht versnipperd geraakt en de spanningsboog aanzienlijk ingekort.

Dit is overigens geen fenomeen uit de late 20e en begin 21e eeuw. Aan het einde van zijn leven, merkte Goethe al op, hoe zijn wereld steeds sneller aangedreven werd door de techniek, in het nadeel van het sublieme en de diepgang en in het voordeel van het middelmatige. In een brief aan Carl Friedrich Zelter (1758-1832) schreef Goethe op 6 juni 1825:

“Reichtum und Schnelligkeit ist, was die Welt bewundert und wonach jeder strebt, Eisenbahnen, Schnellposten, Dampfschiffe und alle mögliche Fazilitäten der Kommunikation sind es, worauf die gebildete Welt ausgeht, sich zu überbieten, zu überbilden und dadurch in der Mittelmäßigkeit zu verharren.”

Goethe noemde de geest van zijn tijd (lees: de jaren twintig van de 19e eeuw) “velociferisch”. Hij zag de snelheid als een uitdrukking van het demonische, datgene wat de mens wegdrijft bij zichzelf en zijn verlangen naar het hogere. Na 1830 zou het idealisme drooggelegd worden en raakte de zogenaamde filister in opkomst. Dat was een realist, een mens die dacht in termen van nuttigheid. De huidige homo economicus of consument stamt hier direct vanaf. Deze ontwikkeling was voor Goethe een gruwel. Een halve eeuw na hem, toen de wereld inmiddels volledige door wetenschap, techniek en economie beheerst werd en modern geworden was, volgde Nietzsche met zijn tirades tegen de beschavingsfilister.

Het cultuurpessimisme van de late Goethe en van Nietzsche heeft in sociale zin vaak een vernietigend effect op degene die dit pessimisme uit. Je bent bij voorbaat al een ouwe brompot die schampert over de jeugd van tegenwoordig en daarbij beweert dat vroeger alles beter was. De houding van Baricco tegen het verdwijnen van de hoogte en de diepte van ons bestaan lijkt slimmer: spreek ironisch over “de barbaren”, verbindt daar vooral geen oordeel aan, maar omschrijf de immense vervlakking eufemistisch als “een overgang naar een nieuw collectief bewustzijn.”

Goethe and the Velociferic Tendencies of the Modern Age [ goethetc.blogspot.nl ]

In 1980 maakte ik op school tijdens de les Duitse literatuur voor het eerst kennis met Goethe‘s meesterwerk. Faust was voor ons een verplicht nummer. Het moest gelezen worden voor de boekenlijst. Toch voelde ik op mijn klompen aan dat Faust voor mij meer was dan ouwe koek die ik voor het examen Duitse literatuur moest lezen.

Toen mijn leraar Duits na het mondeling examen literatuur vroeg welk boek mij het meest had aangesproken, hoefde ik niet lang na te denken. Heel veel uit Faust begreep ik niet, maar één ding wél: wereldliteratuur die op hetzelfde niveau stond als Homerus, Shakespeare of Cervantes hield een belofte in voor de toekomst. Wat voor mij als zeventienjarige nog versleuteld was, zou zich later nog wel openbaren.

Dat wij dit in de klas een stoffig, ontoegankelijk werk vonden, lag niet aan Faust maar veel eerder aan ons. Waren wij niet ook verwende welvaartskinderen die liever onze boekenlijsten vulden met Jan Wolkers dan met klassiekers? Ik begreep dat Faust een boek voor het leven is, dus ook een boek dat met ons meegroeit. In ieder geval gebeurde dat wel bij Goethe, die vóór zijn 25e de eerste versie schreef en pas na zijn tachtigste het werk voltooide.

Faust is een Groot Verhaal. Het is het verhaal van de mens die naar kennis en macht streeft, daarbij de wereld wint, maar zijn ziel verliest. Het paste ook precies in de tijd van Goethe, die de overgang van de pre-industriële tijd naar de eeuw van wetenschap en techniek meemaakte. Toen Goethe tussen 1829 en 1831 werkte aan de laatste fragmenten van Faust II, begon de transportrevolutie met de allereerste locomotief en werd de eerste elektromotor uitgevonden. Mede daardoor zou de wereld in de twee decennia daarna meer veranderen dan in de tweeduizend jaar daarvoor. Aan het einde van zijn leven, sprak Goethe over “het velociferische”. Dat is een samentrekking tussen snelheid en Lucifer. Hij zag in de versnelling van wetenschap en techniek het duivelse naar voren komen.

Faust is een modern verhaal en tegelijkertijd roept het de sfeer van de middeleeuwen op met zijn alchemie, Walpurgisnacht en tovenarij. Als we dieper kijken, blijkt het onderscheid tussen de moderniteit en middeleeuwen diffuus. Is de elektriciteit niet een geheimzinnige kracht en is de wetenschap die haar getemd heeft niet een moderne vorm van tovenarij?

Maar niet alleen de techniek zouden we als een vorm van magie kunnen zien, waarmee de moderne mens de wereld tracht te beheersen. Een van de toverkunstjes die Mephisto leert, is de schepping van het papiergeld. Wij zijn daar nu helemaal vertrouwd mee, het is het fundamenten van de moderne economie geworden, maar in Goethe‘s tijd was dit helemaal niet zo vanzelfsprekend en eerder vergelijkbaar met de alchemie die uit lood goud probeert te maken. Papier dat ingewisseld kon worden voor goud! Deze toverkunst is afhankelijk van het vertrouwen van de ontvanger. Het is veelzeggend dat bij Goethe alleen de nar (de dwaas) hier niet intrapt:

Das Papier­geld in Faust II [ schuldundschein.de ]

[vervolg van deel 1 en deel 2]
Twintig jaar geleden verscheen onder de titel Was Goethe a Muslim? een artikel van de soefi Shaykh ‘Abdalqadir Al-Murabit. In datzelfde jaar werd Goethe door de plaatselijke moslimgemeenschap van Weimar aangenomen als moslim. Wat is hier precies aan de hand?

Toen de West-östlicher Divan in 1819 gepubliceerd werd, ontbrak er een gedicht dat later wel in deze bundel werd opgenomen. Het is een gedicht uit het Buch Suleika met de titel Süßes Kind, die Perlenreihen. Goethe schreef dit gedicht, zoals veel andere gedichten in deze bundel, voor Marianne von Willemer op wie hij verliefd geworden was. Hij spreekt haar aan op het kruisje dat zij om haar hals droeg. Goethe was geen liefhebber van het kruis. Hij vond het een martelinstrument en niet esthetisch. Begrijpelijk, maar het teken van het kruis is ook niet bedoeld als kunstwerk dat we mooi moeten vinden maar is een levenschenkend symbool. Dat laatste was het voor Goethe in ieder geval niet. Hij vond het kruis gewoon niet mooi en moest er daarom niets van hebben. Dat blijkt duidelijk uit het gedicht Süßes Kind, die Perlenreihen. Hieronder een fragment. Let op de laatste regel:

Toen zijn katholieke vriend Sulpiz Boisserée (1783-1854) het gedicht las, ontraadde hij Goethe het te publiceren. Misschien was hij geschokt door het godslasterlijke. Maar misschien was het eerder praktisch en wilde hij voorkomen dat Goethe met dit gedicht in de problemen zou komen. Het jaar waarin de West-östlicher Divan gepubliceerd werd, was ook het jaar van de Besluiten van Karlsbad. Voortaan werden Duitse kunstenaars in de gaten gehouden. Als er iets in hun werk was dat de nationalisten in de kaart zou spelen, dan werd dat geschrapt en soms werd het hele werk verboden. De Restauratie herstelde niet alleen het koningschap maar ook het katholicisme. Iemand die het christelijk geloof aanviel, stond gelijk onder de verdenking dat hij ook tegen het koningschap was. Dit zou wel eens de werkelijke reden geweest kunnen zijn waarom Goethe het gedicht Süßes Kind, die Perlenreihen in de uitgave van 1819 niet liet opnemen.

Later werd het blasfemische gedicht van Goethe wél in de Divan opgenomen. Volgens Shaykh ‘Abdalqadir Al-Murabit toont vooral dit gedicht aan dat Goethe zich van het christendom had afgekeerd en zich had toegewend tot de islam. Een ander gedicht dat zou aantonen dat Goethe into islam was, komt uit Hikmet Nameh, het boek der spreuken:

Islam betekende voor Goethe overgave aan het grote wezen dat zich overal in de natuur manifesteert, maar zich verbergt en nooit in één bepaalde godsdienst ten volle openbaart. Zijn standpunt was dus helemaal in strijd met de islam, die juist leert dat de Koran de hoogste openbaring die God de mens gegeven heeft en dat Mohammed de grootste profeet is. Goethe verzette zich daar juist tegen, zoals hij zich ook verzette tegen de waarheidsclaim van het christendom. De wijze waarop hij religie beleefde, lijkt veel op de wijze waarop de nieuwetijdse spiritualiteit (New Age) religie beleeft: dogma’s worden beschouwd als de vijand van de persoonlijke ervaring. Het draait dus om de menselijke ervaring en niet om één specifieke goddelijke openbaring.

Dat iemand als Shaykh ‘Abdalqadir Al-Murabit een stuk schrijft waarin hij Goethe een moslim noemt, is voor mij wel te verklaren. Al-Murabit is namelijk een soefi. Het soefisme is een mystieke beweging binnen de islam die veel opener staat voor de persoonlijke ervaring dan de soenna, de traditionele islam. Het soefisme kent dezelfde houding die Goethe had en die we ook in New Age aantreffen: de nadruk wordt meer gelegd op het goddelijke dan op de Godheid die transcendent moet blijven. Als Al-Murabit de Duitse titaan als moslim adopteert, is dit dus de individuele actie van een vrijzinnige moslim die Goethe’s enthousiasme voor de Perzische poëzie in combinatie met zijn dichterlijke vrijheden interpreteert als een knieval voor de islam.

Was Goethe a muslim?