Goethe en de islam [ 1 ]

Was Goethe a muslim? (1995) door Shaykh ‘Abdalqadir Al-Murabit

Twintig jaar geleden schreef Ian Dallas, beter bekend als de soefi Shaykh ‘Abdalqadir Al-Murabit een artikel onder de titel Was Goethe a Muslim? Na het lezen van dit stuk moest ik vaststellen dat de titel niet klopt, want aan het eind schrijft Al-Murabit: “it is possible to come to a clear conclusion without ambiguity or doubt.” en even verder “He (=Goethe) should be known among the muslims as Muhammad Johann Wolfgang Goethe.” Goethe was volgens de Schotse soefi Shaykh ‘Abdalqadir Al-Murabit voor honderd procent zeker een moslim! Gesterkt door zijn oordeel, verklaarde de plaatselijke moslimgemeenschap in Weimar in 1995 dat Goethe een moslim geweest moet zijn.

Goethes message for the 21st century

Wat is hier precies aan de hand? Wie iets over het leven van Goethe gelezen heeft, weet dat hij bijzonder gecharmeerd was van de Perzische poëzie en dat hij een toneelstuk over Mohammed heeft geschreven. In eerst instantie werd Goethe door Herder, met wie hij dertig jaar bevriend geweest is, in de richting van het oriëntalisme gestuurd. Herder was de ruimdenkende dominee, die we nu kennen als de vader van het cultuurrelativisme. Hij meende dat alle culturen even waardevolle uitingen zijn van de mensheid als geheel. Hij had dus niet de negatieve kijk van zijn tijdgenoten, die meenden dat alle religies buiten het christendom afgodsdiensten waren. Ook schrijvers als Lessing stonden veel opener voor andere religies dan voorheen. In het laatste kwart van de achttiende eeuw verschenen in het Westen vertalingen van de “heilige boeken” van andere religies. Zo kwam er in 1772 een Koran in het Duits onder de titel Die Türkische Bibel.

Die Türkische Bibel
Die Türkische Bibel 1772

Tijdens de Verlichting ging het Westen voorbij de grenzen van het christendom kijken en kwam er meer tolerantie tegenover andere culturen. Het oriëntalisme was niet alleen een oppervlakkig modieus verschijnsel, maar ook oprechte interesse voor de Oriënt en in het bijzonder voor haar taalcultuur en godsdienst, de islam.

Het is bekend dat Schopenhauer zich in zijn denken sterk had laten beïnvloeden door de Upanishaden, het heilige boek van de hindoes, dat hij in 1814 door een Latijnse vertaling had leren kennen. In de Parerga en Paralipomena (1851) schrijft hij: “Het is de meeste lonende en verheffend lectuur die er maar ter wereld mogelijk is: ze is de troost van mijn leven geweest en zal de troost van mijn sterven zijn.” Toch is er bij mijn weten nog geen groep hindoes geweest die Schopenhauer hebben geadopteerd als hun zoon. Waarom wordt Goethe door moslims dan wél tot moslim gebombardeerd? Daarvoor moeten we eerst gaan kijken naar wat Goethe precies over de islam gezegd en geschreven heeft.

Goethe hield zich in twee perioden van zijn leven met de islam bezig. Voor het eerst als 23-jarige rond 1772. Pas veel later, als hij al bijna 65 is, gaat hij zich voor een tweede keer, maar nu intensiever met de islam bezighouden. De voornaamste bronnen om erachter te komen, hoe Goethe tegenover de islam stond zijn het onvoltooide toneelstuk Mahomet uit 1772 en de gedichten uit de bundel West-östlicher Divan uit 1819. Daarnaast zijn er de talloze brieven waaruit we informatie kunnen halen. Shaykh ‘Abdalqadir Al-Murabit verwijst naar deze bronnen bij zijn stelling dat Goethe een moslim moet zijn geweest.

Goethe - kunstwerk van het levenIn Goethe – kunstwerk van het leven gaat Rüdiger Safranski op verschillende plaatsen in op de relatie tussen Goethe en de islam en de profeet Mohammed in het bijzonder. Die vallen samen met de bovengenoemde perioden dat Goethe zich met de islam bezig hield, in 1772 en rond 1814/1815, maar er is nog een moment in Goethe‘s leven waarin Mohammed weer in beeld komt. Dat is in 1799 wanneer de hertog van Weimar hem gevraagd heeft het toneelstuk Mahomet (1741) van Voltaire in het Duits te vertalen omdat hij dit graag wil laten opvoeren.

Het is bekend dat Voltaire geen vriend was van het christendom (“écrasez l’Infâme! “), maar evengoed had hij kunnen uitroepen: écrasez l’Islam! want hij was zeker ook geen vriend van de islam. Voltaire had hekel aan elke vorm van religieus fanatisme. Zijn toneelstuk over Mohammed heet dan ook voluit Le Fanatisme ou Mahomet le Prophète. De profeet wordt neergezet als een demonische figuur.

MahometVolgens Safranski had Goethe het moeilijk met deze vertaling. Goethe was namelijk niet zo negatief over Mohammed. Hij kon zich namelijk goed in de positie van een profeet verplaatsen. Was de poëet immers zelf ook niet een beetje een profeet, een medium, een spreekbuis van het allerhoogste? De Koran was voor Goethe poëtische inspiratie, net als het Oude Testament. Hij las deze heilige boeken als poëzie, niet als goddelijke openbaring met een dwingend karakter. Zo had hij bewondering voor Mohammed als dichter, maar niet als profeet. Want op het moment dat Mohammed aanhangers kreeg, verloor hij voor Goethe zijn oorspronkelijke inspiratie en werd hij tenslotte gewelddadig.

De bedrieger die Mohammed in het toneelstuk van Voltaire is, blijft hij ook in de Duitse vertaling, maar Goethe is milder dan Voltaire. Zijn uiteindelijke fanatisme en de gewelddadigheid (de zgn. Medina-Mohammed) komen voor Goethe niet voort uit machtswellust maar uit hartstochtelijke liefde. Deze ontketent religieuze razernij en tenslotte gaat Mohammed ook voor Goethe over lijken. Deze dubbele houding tegenover Mohammed (ja tegen de dichter en nee tegen de religieuze fanaticus) is voor een moslim ondenkbaar. Het uitspreken van de Mohammed’s naam zonder daaraan “Vrede zij met hem” toe te voegen, is voor een moslim al verdacht. Dus Goethe diskwalificeert zich als moslim, wanneer hij het fanatisme van Mohammed en daarmee het religieuze patriottisme van de islam ondubbelzinnig afwijst. We lezen hier echter niets over in het stuk van Shaykh ‘Abdalqadir Al-Murabit.

In de volgende delen wil ik bewaard gebleven fragmenten van Mahomet (1772) en enkele gedichten uit de West-östliche Divan (1819) gaan bekijken in verband met de vraag: “was Goethe moslim?

Goethe in Enzyklopädie des Islam [ eslam.de ]