In augustus 1792 was Pruisen onder de militaire leiding van de hertog van Brunswijk begonnen aan een veldtocht vanuit Mainz richting Parijs. Het doel was om zo snel mogelijk korte metten te maken met het revolutionaire Frankrijk. Precies een jaar eerder hadden de Pruisen en de Oostenrijkers de Verklaring van Pillnitz ondertekend. Het was een intentieverklaring om militair in te grijpen als Lodewijk XVI, de koning van Frankrijk, zou worden bedreigd. Keizer Leopold II had een heel persoonlijke reden om deze verklaring te ondertekenen. Marie-Antoinette, de afgezette koningin van Frankrijk, was zijn zusje. Bovendien was de Franse Revolutie bedreigend voor hemzelf. De Girondijnen probeerden de revolutie namelijk te exporteren naar de buurlanden. In de winter van 1789/1790 waren in de Oostenrijkse Nederlanden (het huidige België) de Verenigde Nederlandse Staten uitgeroepen. Eind 1790 maakten de Oostenrijkers hier weer een einde aan, maar hadden nu aan den lijve ondervonden dat de revolutie kon overslaan.

Eind augustus 1792 trokken de Pruisen bij Longwy Frankrijk binnen. Begin september hadden ze de belangrijke vestingstad Verdun veroverd. In Parijs brak er paniek uit. De droom van vrijheid, gelijkheid en broederschap zou nu wel eens heel snel voorbij kunnen zijn. Vanaf dit cruciale moment begon de revolutie haar gruwelijke gezicht te laten zien. Uit angst dat de anti-revolutionairen in de gevangenissen een vijfde colonne zouden kunnen vormen, liet Danton toe dat het volk de gevangenissen bestormde. Tussen 2 en 6 september 1792 werden zeker elfhonderd gevangenen, onder wie 250 priesters en drie bisschoppen, door een volksjustitie op genadeloze wijze afgeslacht. Nog altijd werpen de Septembermoorden een pikzwarte schaduw over de lichte zijde van de Franse Revolutie.

Intussen bleven het Pruisische leger onder aanvoering van de Hertog van Brunswijk optrekken richting Parijs. Maar ten oosten van de stad Châlons-en-Champagne kwam het tot een keerpunt. Goethe was getuige. In zijn verslag Campagne in Frankrijk 1792 beschrijft hij het geluid van de kanonskogels die om zijn oren vliegen: “ruisende boomkruinen, klaterend water en fluitende vogels.” Goethe, kampioen in gevleugelde woorden, kreeg het op 20 september 1792 nadat ‘s avonds de kanonnen bij Valmy tot zwijgen waren gekomen, ook weer voor elkaar: “Hier en nu begint een nieuw tijdperk in de wereldgeschiedenis en jullie allen kunnen zeggen dat jullie getuige zijn geweest van de geboorte ervan.”

Het leek alsof God zelf gesproken had, want de volgende dag werd in Parijs de Franse monarchie afgeschaft en de Eerste Franse Republiek uitgeroepen. Een dag later werd in heel Frankrijk een nieuwe kalender ingevoerd. Het was nu 1 vendémiaire van het Jaar I in plaats van 22 september 1792.

In 2013 verscheen bij Uitgeverij Hoogland & Van Klaveren een prachtig uitgevoerde vertaling (van Wilfred Oranje) van Goethe’s Campagne in Frankreich 1792 en Belagerung von Mainz. Goethe was getuige van beide historische gebeurtenissen in het najaar van 1792 en het voorjaar van 1793. Een van de leidende figuren achter de Mainzer Republik was Johann Georg Adam Forster. Van hem werd in 2010 zijn verslag van een reis door de Lage Landen in 1790 uitgegeven. Als wetenschapper stond Forster in hoog aanzien. Goethe schrijft aan het begin van zijn dagboek op 23 augustus 1792 dat hij de Forstertjes in Mainz bezocht had voordat hij met het leger van de hertog van Saksen-Weimar verder trok richting Trier.

Met Forster liep het overigens minder goed af. Toen in de zomer van 1793 de Mainzer Republik viel, was Forster voor de meeste Duitsers een landverrader geworden. Hij leefde sinds maart 1793 als banneling in Parijs en overleed daar op 39-jarige leeftijd aan een longontsteking. Forster stierf in relatieve anonimiteit. Niemand weet waar hij begraven is.

Het is fantastisch dat kleine uitgeverijen als Hoogland & Van Klaveren en Cossee de vertaling van Goethe‘s en Forster‘s verslagen hebben aangedurfd en bovendien nog eens in een zeer verzorgde uitgave. Hopelijk wordt Forster‘s essay Revolutionen und Gegenrevolutionen aus dem Jahre 1790 ook nog eens in het Nederlands vertaald. Maar nu eerst met Goethe op veldtocht in Noord-Frankrijk. “Ook ik in de campagne” begint hij zijn verslag. Dat hij in Frankrijk geen Arcadië vond, mag duidelijk zijn:

Onder de indruk van de gebeurtenissen in Frankrijk schreef Goethe een paar satirische komedies: Der Groß-Cophta (1791), Der Bürgergeneral (1793) en een fragment Die Aufgeregten (1793). Deze toneelstukken zijn anti-revolutionair maar spreken zich tegelijkertijd ook uit tegen het absolutisme.

Campagne in Frankrijk (1792)

Simon Schama voegt zich met zijn Burgers – Kroniek van de Franse Revolutie in de traditie van Edmond Burke. Deze reflecteerde in 1790: ″All circumstances taken together, the French revolution is the most astonishing that has hitherto happened in the world.”

De Reflections on the Revolution in France verschenen in november 1790. Frankrijk was een constitutionele monarchie in wording, Mirabeau leefde nog, de guillotine was nog niet in gebruik genomen en de Tweede Revolutie (10 augustus 1792) had nog niet plaatsgevonden. Maar Burke voorzag het al: “The most wonderful things are brought about in many instances by means the most absurd and ridiculous; in the most ridiculous modes; and apparently, by the most contemptible instruments. Every thing seems out of nature in this strange chaos of levity and ferocity, and of all sorts of crimes jumbled together with all sorts of follies.″

Na de Tweede Wereldoorlog zou de conservatieve visie van Burke op de Franse Revolutie weer opleven. Had de revolutie van 1789 immers niet indirect de totalitaire ideologieën van de twintigste eeuw voortgebracht? Stalinisme en fascisme verschilden in wezen niet van het schrikbewind van Robespierre. Onder westerse historici begon er een revisie op gang te komen waarbij vooral de schaduwkanten van de Franse Revolutie meer naar voren kwamen. Achter het ijzeren gordijn bleef men de Franse Revolutie positief beoordelen als de voorloper van de Russische Revolutie van 1917.

In 1989, vlak voor de ineenstorting van de Sovjet Unie, verschenen er ter gelegenheid van de 200e verjaardag van de Franse Revolutie nog postzegels achter het ijzeren gordijn met daarop de beeltenis van de jakobijnse “martelaar” en communist avant-la-lettre Marat. Ook dictator Robespierre werd nog vereerd met een postzegel.

Er zijn genoeg parallellen te trekken tussen de Franse en de Russische Revolutie, tussen sansculotten en proletariërs en tussen jakobijnen en bolsjewieken. Lenin en Trotski hadden zich zozeer in de geschiedenis van de Franse Revolutie verdiept dat ze hun eigen Thermidor (val van Robespierre en zijn aanhang) vreesden.

Castiglione delle Stivere is een stadje van 23 duizend inwoners op de moreneheuvels ten zuid-westen van het Gardameer. Ik kende het van de Tweede Slag bij Castiglione op 5 augustus 1796 waarbij Napoleon met zijn generaals Pierre Augereau en André Masséna de Oostenrijkers terugdreef. Er waren in totaal zo’n 50 duizend manschappen bij betrokken.

Dat Castiglione al eens eerder en in de negentiende eeuw nog eens een rol gespeeld heeft tijdens een veldslag, was mij niet bekend. Het stadje heeft door zijn ligging op de meest westelijke moreneheuvel een strategische positie. Daardoor was het in 1706 tijdens de Spaanse Successieoorlog strijdtoneel tussen Frankrijk en Oostenrijk in de Eerste Slag bij Castiglione. En in de Tweede Italiaanse Onafhankelijkheidsoorlog speelde het weer een rol, al werd het toen geen strijdtoneel. De Derde Slag bij Castiglione is er dus niet gekomen. Maar op enkele kilometers van het stadje woedde op 24 juni 1859 wel de Slag bij Solferino en vooral van deze zeer bloedige veldslag vind je nog altijd sporen in Castiglione.

Toen we op het plein voor de dom van Castiglione kwamen, werd ik getroffen door een beeld van een vrouw die een gewonde soldaat verzorgt. Onder deze wereldse pietà las ik het onderschrift: Alle donne eroiche (“aan de heldhaftige vrouwen”).

Langzaam drong het tot mij door dat het domplein op de dagen na 24 juni 1859 vol gewonde en stervende soldaten heeft gelegen. De plaatselijke bevolking, met name de vrouwen, werden door de Zwitser Henri Dunant aangespoord om de gewonden te verplegen. Hij wilde niet dat er onderscheid gemaakt moest worden tussen Fransen of Oostenrijkers. Hier, in Castiglione delle Stivere, werd bij Dunant het idee voor het onafhankelijke internationale Rode Kruis geboren.

Naast het plein ligt een huis waar Henri Dunant na de slachting van 24 juni 1859 de (waarschijnlijk slapeloze) nacht doorbracht. Zijn schokkende ervaringen zou hij later vastleggen in zijn beroemd geworden boek Souvenir de Solferino.

Het volgende stukje gaat over de Slag bij Solferino.

Als Citizens van Simon Schama mij tot nu toe iets geleerd heeft, dan is het wel dat de Franse Revolutie een aaneenschakeling van momenten geweest is die al lang voor 1789 begon. De bestorming van de Bastille op 14 juli 1789 was uiteindelijk de druppel die de emmer deed overlopen. Daarvoor waren er in heel Frankrijk al vele rellen en volksopstanden geweest. Van La Journée des Tuiles in Grenoble op 7 juni 1788 had ik nog nooit gehoord. Het kan gezien worden als een voorbode van de grote opstand in Parijs een jaar later.

Stendhal en La Journée des Tuiles
 
Henry Beyle, de latere schrijver Stendhal, maakte de Dag van de Dakpannen als vijfjarig jongetje mee. In zijn autobiografische boek Vie de Henry Brulard (1834-1836) (vertaald als Het leven van Henry Brulard door C.N. Lijsen) schrijft hij hoe hij uit het raam kijkt en ziet hoe een bebloede hoedenmakersknecht in het huis tegenover hem wordt gedragen. Stendhal zou er een levenslange fascinatie voor bloed aan over houden.

Journée des Tuiles [ fr.wikipedia.org ]