Een paar minuten bladeren in een tijdschrift of boek over grafische of industriële vormgeving rond 1960 is voor mij genoeg om verliefd te worden op een tijdsbeeld. Inmiddels heb ik dan ook een heel rijtje boeken verzameld waarmee ik deze verliefdheid koester. In 1960 stond het modernisme op een hoogtepunt. De wereldtentoonstelling in Brussel van 1958 was het momentum dat Europa de Tweede Wereldoorlog te boven was gekomen. Door de wederopbouw was er een nieuwe wereld tevoorschijn gekomen. Het toverwoord was modern. En modern betekende ook optimistisch en internationaal. We waren collectief in een brave new world ondergedompeld, gezuiverd van nare herinneringen en omringd door anonieme vormen uit de geometrie en het rijk der ééncelligen. Historisme was als sneeuw voor de zon verdwenen. De toekomst was alles, het verleden niets.

De zonnige kant van de midcentury modern stijl had soms ook een somber existentialistische kant. Dat zien we het duidelijkst in de films die Michelangelo Antonioni aan het begin van de jaren zestig maakte. In L’eclisse (1962) zien we in de slotscène beelden die zo in het Italiaanse tijdschrift Domus hadden kunnen staan. Hier zien we de mens in de moderne wereld maar dan zonder de humor van Jacques Tati in Play Time (1967). De dingen leiden hun eigen verborgen leven net als de mensen en de eenzaamheid overheerst alles.

Vital Forms [ W&V ] | a brave new world

Het hoogtepunt van de koepel van het Capitool in Washington DC is de Statue of Freedom. Onder haar voeten bevindt zich het hoogtepunt van de binnenkant van de koepel: de apotheose van George Washington. Het werd geschilderd in 1865 door Constantino Brumidi helemaal in de traditie van Giambattista Tiepolo.

In de jaren zestig van de negentiende eeuw was onder Napoleon III het neobarok in de mode gekomen. Deze zou als de Beaux Arts Stijl niet alleen heel Europa maar ook Amerika veroveren. Aan het einde van de negentiende eeuw verrezen in de hele westerse wereld bombastische gebouwen met grote koepels, zoals er nu overal wolkenkrabbers van meer dan een halve kilometer hoog worden gebouwd. Het machtsvertoon paste precies in de tijd van het imperialisme. Al die gebouwen moesten van binnen gedecoreerd worden en al die koepels van fresco’s worden voorzien.

De Italiaanse schilder Constantino Brumidi schilderde dus in de koepel The Apotheosis of Washington. Evenals de koepel die Michelangelo voor de Sint Pieter ontwierp, is de koepel van het Capitool opgebouwd uit twee koepels. Het fresco van Brumidi bevindt zich op de buitenste koepel. Door een oculus in de binnenste koepel, kan men de schildering zien. Constantino Brumidi werkte aan het eind van de Amerikaanse Burgeroorlog elf maanden aan het fresco op een hoogte van 55 meter. Het is ruim 433 vierkante meter.

De plafondschildering met een optische illusie waarbij het plafond wordt opengebroken en een visioen verschijnt, is een uitvinding van de barok. Oorspronkelijk stond God of de Heilige Maagd in het midden, omringd door engelen, heiligen en apostelen. Maar ook een glimp op de Olympus met heidense goden, behoort tot de mogelijkheden van de barok of het rococo. Dat een wereldlijke figuur als George Washington de plaats van Christus (of die van Apollo) inneemt, is echter iets van de negentiende eeuw. De vorm lijkt religieus, maar de inhoud is volledig seculier.

Seculiere inhoud treffen we ook bij Tiepolo aan. In zijn beroemde plafondschildering in de Würzburger Residenz worden vier werelddelen uitgebeeld. Geen engelen of heiligen, maar inheemse dieren en bewoners zitten op de zoom van het fresco. Deze ombuiging van het sacrale naar het profane zien we ook in de apotheose van Washington. Er worden zes groepen personages uitgebeeld die verschillende domeinen van de staat symboliseren: oorlog, wetenschap, scheepvaart, handel, techniek en landbouw. Vijf van deze domeinen worden aangevoerd door heidense goden: Minerva (wetenschap), Neptunes (scheepvaart), Mercurius (handel), Vulcanus (techniek) en Ceres (landbouw). De godin Columbia staat recht onder Washington met schild en opgeheven zwaard. Zij verdedigt haar land. De jonge Verenigde Staten wilden zich liever niet verbinden met de oorlogsgod Mars.

The Apotheosis of Washington [ en.wikipedia.org ]

Mr. Smith goes to Washington werd in 1939 bijna helemaal in de filmstudio opgenomen. De mooiste beelden zijn de buitenopnamen waarin je padvinder James Stewart diep onder de indruk langs de monumenten van Washington DC ziet lopen. Alles is in fraai zwart-wit en schuin van onderen gefilmd als in een documentaire van Joris Ivens. Na het zien van deze filmische ode aan Washington DC besloot ik er zelf eens op stap te gaan. In 2016 kan dat heel goed virtueel.

Frank Capra reisde samen met zijn assistent Art Black en scenarist Buchman in oktober 1938 naar Washington om indrukken op te doen. Capra schreef in zijn boek The Name Above the Title dat ze eerst in een touringbus rondreden om “Washington te zien door de slaperige ogen van onze nieuwbakken Senator uit Montana”. In het Lincoln Memorial waren ze getuige van een jongetje dat zijn grootvader de tekst van de Gettysburg Address voorlas, Abraham Lincolns beroemde toespraak die in de wand is uitgebeiteld. Capra was vastbesloten dit in een scène te verwerken, de film zou het volgens hem alleen al waard zijn om te produceren zodat het publiek “een jongen Lincoln kan horen voorlezen aan zijn grootvader”. In de film beëindigt Smith zijn bezichtigingen van de monumenten in Washington bij het standbeeld van Lincoln. Niet alleen leest de jongen de tekst voor aan zijn opa, maar er verschijnt ook een Afro-Amerikaanse man, die vol dankbaarheid zijn pet afneemt. De scène staat niet alleen symbool voor Amerika’s politieke principes, maar ook voor Smiths besluit om hiervoor te vechten, zoals Lincoln had gedaan. (Bron: nl.wikipedia.org)

Ik begon met Google Streetview en schakelde daarna over op virtually-anywhere.com en liep het Capitol in, het heiligdom van de typisch Amerikaanse religie die democracy heet. Net als de Sint Pieter in Rome is het capitool in Washington DC een centraalbouw. De reusachtige koepel werd gebouwd tussen 1855 en 1866. Het heilige centrum bevindt zich niet in een catacombe onder de koepel maar er bovenop. Daar staat sinds 1863 de Statue of Freedom die de vrijheid symboliseert. Het vrijheidsbeeld in New York overschaduwt haar tegenwoordig, maar oorspronkelijk is zij dé Mrs. Liberty van de Verenigde Staten.

Net als bij mijn eerste bezoek aan de Sint Pieter in Rome wilde ik eerst de koepel van binnen zien. Natuurlijk is het Capitol machtsvertoon, want dat zijn nu eenmaal bijna alle overheidsgebouwen en zeker die uit de negentiende eeuw. Maar het decorum is meer dan dat. Het is er ook om nationaal bewustzijn op te wekken en op te voeden tot Amerikaans burgerschap. Hoeveel miljoenen schoolkinderen zouden hier zich net als Mr. Smith vergaapt hebben aan dit nationalistische theater?

De rotonde is ingericht als leerboek van de nationale identiteit. Hier zijn de geboortemomenten van de natie te zien, geschilderd door John Trumbull: Declaration of Independence (1818), Surrender of General Burgoyne at Saratoga op 17 oktober 1777 (1821), Surrender of Lord Cornwallis (1820) en George Washington Resigning His Commission (1824).

Naast schilderijen die de onafhankelijkheidsstrijd van de Verenigde Staten laten zien, zijn er schilderijen die de ontdekking van Amerika in beeld brengen, zoals die van John Gadsby Chapman (Baptism of Pocahontas, 1839), Robert Walter Weir (Embarkation of the Pilgrims, 1843), John Vanderlyn (Landing of Columbus, 1846) en William Henry Powell (Discovery of the Mississippi by De Soto, 1853). Al deze voorstellingen zijn enorm aangedikt, maar de vorming van nationale mythes was nu eenmaal een specialiteit van de negentiende eeuw. Het Rijksmuseum van Cuypers is in wezen niets anders dan dit. Geconfronteerd met deze nationale mythes is het begrijpelijk dat de postmoderne tijd een enorm wantrouwen heeft opgebouwd ten aanzien van grote verhalen.

US Capitol rotunda [ en.wikipedia.org ]

Het koninklijk paviljoen in de Engelse kuststad Brighton werd aan het begin van de negentiende eeuw gebouwd door John Nash. De zogenaamde Indo-Saracenic stijl maakt een exotische en sprookjesachtige indruk. Op de website brightonmuseums.org.uk is een fraai boek te zien met ontwerpen van Humphry Repton voor het Royal Pavilion in Brighton.

In the early 1800s, George, then Prince of Wales, decided to remodel his Marine Pavilion. In 1805 Repton was commissioned to produce a series of illustrations showing the palace redeveloped in an ‘oriental’ style.In spite of his initial interest, George eventually commissioned John Nash to remodel the Pavilion into the form that we can see today. But Repton’s vision survived in the form of a beautifully illustrated book.
 
Bron: brightonmuseums.org.uk

Repton’s 1806 designs for the Royal Pavilion [ brightonmuseums.org.uk ]
Humphry Repton’s ‘Transformer’ book about the Royal Pavilion

Zondag bezochten we de grote overzichtstentoonstelling van Sir Lawrence Alma-Tadema en voor het eerst ook het Fries Museum in Leeuwarden. De nieuwbouw van het Fries Museum, ontworpen door Hubert-Jan Henket, opende drie jaar geleden zijn deuren. Net als de Openbare Bibliotheek Amsterdam van Joe Coenen is het Fries Museum een transparante monoliet. Doordat er heel veel glas is toegepast, maakt het gebouw beslist geen massieve indruk, maar een kolos is het wel. Ook het ver uitstekende dak heeft het Fries Museum gemeen met de Openbare Bibliotheek Amsterdam.

Rond elf uur was het al behoorlijk druk en in het museumrestaurant was nog net een vrije plek te vinden. Alma-Tadema, klassieke verleiding is de eerste echte blockbuster van het Fries Museum. Na jarenlange voorbereidingen in samenwerking met het Belvedere in Wenen en het Leighton House Museum in Londen kon deze tentoonstelling in Leeuwarden georganiseerd worden. Het is tegelijkertijd een opmaat naar 2018 wanneer Leeuwarden samen met Valletta (Malta) de culturele hoofdstad van Europa is.

Vergeleken met het retrospectief in 1996/1997 in het Van Gogh Museum in Amsterdam is deze tentoonstelling veel uitgebreider. Ook toont het de relatie tussen het werk van Alma-Tadema en de historische film. Al direct bij de entree van de tentoonstelling worden fragmenten uit films van honderd jaar oud getoond die duidelijk verwijzen naar zijn schilderijen. In de laatste twee zalen worden de schilderijen gecombineerd met filmbeelden, die traag worden afgespeeld zodat je goed kunt zien dat film eigenlijk een reeks (vergeelde) foto’s is.

Het eerste dat ik in de museumcatalogus gelezen heb, is het hoofdstuk Het tweede leven van Alma-Tadema’s schilderijen van Ivo Blom (universitair docent vergelijkende kunst en mediastudie aan de Vrije Universiteit, Amsterdam) waarin hij o.a. de Italiaanse films Agrippina (1910), Le fils de Locuste (1911), Quo Vadis (1912), Marcantonio e Cleopatra (1913) en Cajus Juluis Caesar (1914) en Cabiria (1914) naast een aantal schilderijen van Alma-Tadema legt. De schilder stierf in 1911 en zou het tijdperk van de historische spektakelfilm die begon met Giovanni Pastrone en D.W.Griffith net niet meer meemaken. Als hij een paar decennia later geboren was, was hij misschien wel art director of set decorator geworden.

Sir Lawrence Alma-Tadema – klassieke verleiding [ friesmuseum.nl ]

Een van de mooiste publicaties van de Italiaanse graficus Giovanni Battista Piranesi (1720-1778) vind ik Le Antichità Romane die vanaf 1757 in vier delen werd uitgegeven door Angelo Rotili in Rome. Uitgeverij Taschen bracht alle etsen van Piranesi onder in twee delen (31 cm x 24cm). Maar natuurlijk gaat er niets boven het origineel of tenminste een facsimile. De universiteitsbibliotheek is in het bezit van een origineel ( 55 cm x 43,6 cm) van Le Antichità Romane van een tweede druk uit 1784 en deze is digitaal toegankelijk gemaakt. De etsen van Piranesi komen nu allemaal in het juiste verband te staan, als illustraties bij een verhaal over de oudheden in Rome. Ook de gravures van de kapitalen, die in de Taschen-uitgaven helemaal achterin in het tweede deel zijn opgenomen, staan nu op de plaats waar ze bedoeld zijn.

In Le Antichità Romane zie ik twee geesten convergeren, die van het rococo en die van de Verlichting. De zogenaamde vedute zijn gemaakt in de geest van het rococo. Piranesi werkt hier in de traditie van Giovanni Paolo Pannini (1694-1765), die halverwege de achttiende eeuw de bekendste vedutaschilder van Italië was. Pannini toverde de ruïnes in de Eeuwige Stad om in een soort snoepgoed dat gretig aftrek vond. Piranesi beschikt als etser dan niet over en palet van kleuren en toch weet hij het honingzoete en dromerige van het rococo in zwart wit over te brengen. Zijn vedute ademen atmosfeer.

Maar ook de geest van de Verlichting is aanwezig. Deze komt vooral tot uitdrukking in platen met plattegronden, voorwerpen en toelichting bij bouwtechniek. Dergelijke etsen treffen we ook aan in de Encyclopédie die in dezelfde jaren gepubliceerd werd. Het dromerige van de vedute is hier verdwenen en in plaats daarvan is een helder en afstandelijk licht gekomen.

Le Antichità Romane [ digi.ub.uni-heidelberg.de ]