Dionysus komt uit zijn hol

gisteren gezien op Arte: Gala “100 Jahre Sacre du Printemps”

The Shock of the NewNooit zal ik de documentaireserie de Schok van het Nieuwe van Robert Hughes uit 1981 vergeten. Het ging over de geboorte van de moderne kunst. Dat bleek een heftige bevalling te zijn geweest voor onze (over)grootouders. Om de schok die de moderne kunst destijds teweeg bracht opnieuw te ervaren, kun je nog altijd het beste naar kubistische schilderijen kijken en daarbij luisteren naar fragmenten uit de Sacre du Printemps van Igor Stravinsky. Nog vóór de Eerste Wereldoorlog, barstte het geweld reeds los in de schone kunsten. Picasso schilderde vrouwenlichamen die uit granaatscherven leken te bestaan. Het klassieke schoonheidsideaal van de slapende Venus was ingewisseld voor schreeuwend primitivisme.

Picasso en Chagall
Les Demoiselles d’Avignon (1907) van
Pablo Picasso en Homage aan Apollinaire (1911-1913) van Marc Chagall
a terrible beauty is born

William Butler Yeats (1916)

Het nieuwe was eigenlijk een terugkeer naar het oude. Nietzsche maakte de twintigste eeuw niet meer mee, maar zijn “profetie” over de twintigste eeuw bleek griezelig in de juiste richting. Hij meende op de drempel te staan naar het tijdperk van Dionysus waarin de oerkrachten van de natuur tot uitbarsting zouden komen. Het voorspel begon in 1890, het jaar waarin Nietzsche krankzinnig werd. Rüdiger Safranski schrijft in zijn boek Romantiek – een Duitse affaire dat er in die jaren een toverwoord bestond “waarmee je alles kon laten zingen”. Dat woord was “leven”. Men begon het Victoriaanse korset van zich af te stropen en ging weer natuurlijk ademhalen. Overal in de kunst drong het nieuwe élan door. Na het symbolisme en de Jugendstil barstte er na 1900 een stroom van -ismen los. De bekendste stroming uit het begin van de twintigste eeuw, is het kubisme. Het was een fundamenteel nieuwe manier van kijken, die door Paul Cézanne geïntroduceerd was. Toen deze visie geradicaliseerd werd, ontstonden de eerste abstracte schilderijen.

Jan Toorop
De Sfinx (1897) van Jan Toorop
Het symbolisme heeft een sterke drang naar occultisme en paganisme

De terugkeer naar het heidendom is al zo oud als het humanisme en de Renaissance, maar aan het einde van de negentiende eeuw gaat de terugkeer verder dan ooit. De hoekige, scherpe vormen en de felle kleuren riepen de primitieve kunstuitingen uit de oertijd en van natuurvolkeren in herinnering. Men vond in navolging van Nietzsche in de archaïsche kunst de dionysische afgrond van het bestaan, waar alle leven uit ontstond, maar die ook alle leven weer verslond. Nu de levenssappen weer waren gaan stromen, keerde men terug naar de bron. Die bron werd gevonden in het lichaam. Rond 1900 was er een seksuele revolutie, die misschien nog niet de maatschappelijke breedte kende als vijfenzestig jaar later, maar wel de wereld op zijn kop zette. De Sacre du Printemps die op 29 mei 1913 in Parijs plaatsvond, liet dat het publiek horen en zien. Men was diep geschokt. Verfijnde melodielijnen en harmonie hadden plaatsgemaakt voor opzwepende ritmen en schrille dissonantie. Zo klonk het als Dionysos uit zijn hol kwam.

Sacre du Printemps
tijdens het gala ter gelegenheid van de 100-jarige jubileum van de première was er eerst een uitvoering van Le Sacre du Printemps met de originele kostuums en de choreografie van Vaslav Nijinsky
Am 29. Mai 1913 führten die Ballets Russes auf der Bühne des gerade eröffneten Pariser Théàtre des Champs-Elysées ein Schlüsselwerk des 20. Jahrhunderts auf: Le Sacre du Printemps von Igor Strawinsky, in einer Choreographie von Vaslav Nijinsky. 100 Jahre später würdigt das Théàtre des Champs-Elysées das doppelte Jubiläum, die Theatereröffnung und die Ballettaufführung, mit einem speziellen Galaabend. In einer Live-Übertragung vom Ort der Uraufführung zeigt ARTE die ursprüngliche Fassung von 1913 und einen neuen Sacre in einer Choreographie der Berliner Choreographin Sasha Waltz. Zur Feier des Anlasses geben sich das Ballett und das Orchester des Sankt Petersburger Mariinski-Theaters unter der musikalischen Leitung von Valery Gergiev die Ehre. Durch den Abend führt Edouard Fouré Caul-Futy. Während der Pause strahlt ARTE eine Kurzdokumentation aus, die die Geschichte der Uraufführung aus dem Jahr 1913 sowie des Theaters nachzeichnet, das bis heute zu den schönsten Bühnen der französischen Hauptstadt zählt.
 
Bron: arte.tv
Sacre du Printemps
Sacha Waltz maakte voor het 100-jarige jubileum een nieuwe choreografie [klik op de afbeelding om deze uitvoering te zien]
Op 29 mei 1913 gaf de meest schokkende gebeurtenis op artistiek gebied aanleiding tot een geheel nieuwe houding ten aanzien van de toekomst. Op die datum vond in Parijs de première plaats van Stravinsky’s ballet Le Sacre du Printemps, uitgevoerd door de Ballets Russes van Diaghilev. In dit ballet, dat door Stravinsky oorspronkelijk ‘La Victime‘ werd gedoopt en dat geïnspireerd was op de explosieve Russische lente, kreeg het Parijse publiek een jong meisje te zien dat de wedergeboorte van het jaar symboliseerde door zich dood te dansen. Binnen de kortste keren was deze mythe algemeen als scenario voor een nieuw tijdperk aanvaard. Overal riepen intellectuelen en kunstenaars op tot vernieuwing, tot een zuivering van de wereld.
 
Bron: bol.com
drie boeken
Drie boeken over de schok van het nieuwe: Lenteriten van Modris Eksteins, De duizelingwekkende jaren (1900-1914) van Philipp Blom en 1913, de zomer van de twintigste eeuw van Florian Illies
Vijftien maanden later brulden in een roes van hartstochtelijk verlangen naar ‘nieuwheid’ enorme menigten in de Europese hoofdsteden om oorlog en meldden miljoenen jonge mensen zich vrijwillig om de dood in te gaan. Na vier jaar loopgravenoorlog was het beloofde doel bereikt: ‘Alles is veranderd, totaal veranderd,’ zou de dichter Yeats schrijven, ‘een verschrikkelijke schoonheid is geboren.’ De Eerste Wereldoorlog, zo schrijft Modris Eksteins, was het psychologische keerpunt voor avant-garde en modernisme. De drang tot schepping en de drang tot verwoesting hadden met elkaar van plaats gewisseld. Lenteriten is een verbluffend oorspronkelijke en overtuigende beschrijving van de culturele veranderingen die aan het begin van de vorige eeuw hebben plaatsgevonden. Op erudiete wijze schetst Modris Eksteins het ontstaan van de Nieuwe Tijd, en dat zowel op het vlak van de literatuur, het theater, de beeldende kunst, de filosofie alsook het innerlijk leven.
 
Bron: bol.com

bekijk de uitvoering met de choreografie van Sasha Waltz