Het is jammer dat er geen postzegel verschijnt ter gelegenheid van de 250e geboortedag van François-René de Chateaubriand. In 1948 verscheen ter gelegenheid van zijn 100e sterfdag nog wel een postzegel. En twintig jaar later volgde Monaco met een postzegel ter gelegenheid van de 200e geboortedag.

Chateaubriand was een voorbeeld voor schrijvers en kunstenaar uit de romantiek. In 1802 werd hij in één klap beroemd met zijn Genie du christianisme dat in 1808 al in het Nederlands vertaald werd onder de titel Schoonheden van den Roomsch-Katholijken Godsdienst. Na de afschaffing van het christendom door de Franse Revolutie keerde dit boek van Chateaubriand in Frankrijk het tij, mede doordat Napoleon het gebruikte voor zijn toenadering tot de paus. Napoleon was een opportunist die de godsdienst voor zijn eigen karretje spande. Tijdens zijn veldtocht in Egypte deed hij zich voor als verdediger van de islam. Maar als consul en later als keizer verdedigde hij juist weer het christendom. In ieder geval was de waardering van Chateaubriand voor het christendom wel oprecht. Misschien dat hij door zijn reactionaire houding in onze tijd niet meer zo in de belangstelling staat.

societe-chateaubriand.fr | Annee Chateaubriand [ letelegramme.fr ]

We horen het niet graag, maar populisme, demagogie en schrikbewind zijn onlosmakelijk verbonden met het ontstaan van onze democratische rechtsstaat. Als ik weer iets nieuws over de Franse Revolutie lees, gaat er meestal een beerput voor mij open. Zo ook tijdens het lezen van het ooggetuigeverslag van François-René de Chateaubriand in Boek IX van Memoires van over het graf.

Hoe konden de idealen van vrijheid, gelijkheid en broederschap al bij de aanvang zo vreselijk ontsporen? In Fatale zuiverheid doet Ruth Scurr een poging om Maximillien de Robespierre te begrijpen. De vergelijking met Eichmann dringt zich op: hoe kan een in zeker opzicht onberispelijk heerschap in staat zijn tot zoveel onmenselijkheid? Meer nog dan Georges Danton en Jean-Paul Marat was Robespierre het gezicht van de Terreur. En dus van de Revolutie, zou Simon Schama, eraan toevoegen. Want Schama behoort tot degenen die de Franse Revolutie gelijkstellen aan de Terreur.

Omdat Robespierre onwankelbaar was in zijn principes werd hij l’Incorruptible (de Onomkoopbare) genoemd. Hij was een strakke denker, logisch en consequent. “Deze man is gevaarlijk, want hij gelooft in alles wat hij zegt”, zei Mirabeau ooit over hem. Robespierre onderscheidde zich van andere revolutionairen ook door zijn uiterlijk. Hij bleef trouw aan zijn pruik, rokkostuum en kniebroek waardoor hij eruitzag als een aanhanger van het ancien régime en niet als een typische vrijheidsstrijder. Vergeleken met andere invloedrijke revolutionairen had Robespierre het voorkomen van een dandy. Danton en Marat zagen er eerder uit als straatvechters. Chateaubriand beschrijft ze in “een lange reeks gorgonenkoppen“:

D’après ces préséances de hideur, passait successivement, mêlée aux fantômes des Seize, une série de têtes de gorgones. L’ancien médecin des gardes du corps du comte d’Artois, l’embryon suisse Marat, les pieds nus dans des sabots ou des souliers ferrés, pérorait le premier, en vertu de ses incontestables droits. Nanti de l’office de fou à la cour du peuple, il s’écriait, avec une physionomie plate et ce demi-sourire d’une banalité de politesse que l’ancienne éducation mettait sur toutes les faces : « Peuple, il te faut couper deux cent soixante-dix mille têtes ! » À ce Caligula de carrefour succédait le cordonnier athée, Chaumette.
Bron: fr.wikisource.org

“De meest mismaakte types van deze bende hadden voorrang op het spreekgestoelte. In onze troebelen van destijds hebben gebreken van lichaam en geest absoluut een rol gespeeld; gekwetste eigendunk heeft grote revolutionairen voortgebracht. [...] Hierna passeerde, in rangorde van afschuwelijkheid, en zich mengend onder de fantomen van de Zestien, een lange reeks gorgonenkoppen de revue. De voormalige arts van de lijfwacht van de Comte d’Artois, het Zwitserse embryo Marat, zijn blote voeten gestoken in klompen of met ijzer beslagen schoenen, hield als eerste, op grond van zijn onbetwistbare rechten, een redevoering. In zijn rol van nar aan het hof des volks, schreeuwde hij, met een uitgestreken gezicht en zo’n flauw beleefdheidsglimlachje dat iedereen met een ouderwetse opvoeding destijds op zijn gezicht droeg: “Het volk moet nog 270.000 koppen afhakken!” Na deze achterbuurt-Caligula kwam de atheïstische schoenmaker Chaumette aan de beurt”.

De kop van Georges Danton is eindeloos beschreven. Een paar maanden geleden plaatste ik citaten van Jo van Ammers-Küller, Lamartine en Victor Hugo. In Memoires van over het graf las ik een vierde literaire beschrijving over Dantons beruchte lelijkheid: “De taferelen in het klooster van de Cordeliers, waarvan ik zo’n drie à vier keer getuige ben geweest, werden beheerst en voorgezeten door Danton, een soort Hun gebouwd als een Goot, met zijn platte neus, zijn wijdopen neusgaten, zijn met littekens overdekte gezicht dat het midden hield tussen dat van een politieagent en dat van een geile en wrede aanklager. [...] Danton zei: [...] Natuurlijk zijn al die priesters en edellieden niet schuldig, maar ze moeten dood, omdat ze hier niet horen, de gang van zaken belemmeren en de toekomst in de weg staan.”

In het begin van de jaren negentig van de achttiende eeuw ontstond een nieuw fenomeen: de politieke partij. De jakobijnen organiseerden zich in verschillende clubs, zoals de Société des droits de l’homme et du citoyen, kortweg de Cordeliers, genoemd naar de gebouwen van de Franciscanen in het Quartier Latin waarin zij bijeenkwamen. Bij de Cordeliers ging het er bijzonder rauw aan toe. Als het volk gaat regeren, wordt de taal van de straat gesproken. Chateaubriand schrijft:

Les orateurs, unis pour détruire, ne s’entendaient ni sur les chefs à choisir, ni sur les moyens à employer ; ils se traitaient de gueux, de filous, de voleurs, de massacreurs, à la cacophonie des sifflets et des hurlements de leurs différents groupes de diables. Les métaphores étaient prises du matériel des meurtres, empruntées des objets les plus sales de tous les genres de voirie et de fumier, ou tirées des lieux consacrés aux prostitutions des hommes et des femmes.
Bron: fr.wikisource.org

“De redenaars, bijeen om te vernietigen, waren het noch eens over de te kiezen leiders, noch over de te gebruiken middelen; onder een kakafonie van fluitconcerten en gebrul van de duivels van hun verschillende groepen aanhangers scholden ze elkaar uit voor schooiers, schandknapen, boeven, dieven, moordenaars. Ze gebruikten metaforen uit het moordenaarsjargon, dat woorden ontleent aan de smerigste objecten afkomstig uit allerlei soorten vuilnisbelten en mestvaalten, en ook uit de oorden waar mannen en vrouwen zich prostitueren. Ze maakten de beelden met hun gebaren zichtbaar; alles werd bij zijn naam genoemd met een honds cynisme, en met veel brallerig, obsceen en godslasterlijk gevloek.”

De woorden democratie en populisme hebben beide dezelfde wortel. Demos is het Griekse woord en populus is het Latijnse woord voor volk. Toch heeft het eerste woord meestal een positieve klank en het laatste woord een negatieve klank. Maar als we naar de Franse Revolutie kijken, dan ging de geboorte van de moderne democratie gepaard met gebral en demagogie. Het huidige recht-voor-z’n-raap-populisme steekt daar fatsoenlijk bij af.

Wanneer je zoals ik alles wilt weten over de Franse Revolutie en meer nog, jezelf zou willen verplaatsen naar het hart van de Franse Revolutie, Parijs in het begin van de jaren negentig van de achttiende eeuw, dan lees je bij voorkeur getuigenverslagen. Het is mooi om Edmund Burke te lezen of het dagboek van Goethe dat hij bijhield tijdens de Pruisische veldtocht in Noord-Frankrijk in september 1792. Maar wat François-René de Chateaubriand in het negende boek van Memoires van over het graf over de Franse Revolutie schrijft, overtreft voor mij alles.

Toen Chateaubriand 22 jaar oud was, dreef zijn avontuurlijke geest hem naar de Nieuwe Wereld. In het zesde, zevende en achtste boek schrijft hij over zijn verblijf in de piepjonge Verenigde Staten en Canada. Maar dan valt in het najaar van 1791 zijn oog op een vette kop in een Engelse krant: Flight of the King. Daaronder leest hij over de vlucht van Lodewijk XVI naar Varennes in juni 1791. Hij schrijft:“Er vond op slag een ommekeer in mij plaats (…) Dit was meteen het einde van mijn tocht. Ik zei bij mijzelf: terug naar Frankrijk!”

In het voorjaar van 1792 is hij weer terug in Frankrijk, nadat zijn schip vlak voor de kust van Bretagne bijna vergaan is. De Franse Revolutie is in de zomer van 1792 drie jaar oud en heeft wortel geschoten. Hij beschrijft de grimmige sfeer: “Parijs bood in 1792 een geheel andere aanblik dan in 1789 en 1790; de revolutie stond niet meer in de kinderschoenen, dit was een volk dat in een roes zijn lot tegemoet marcheerde, dwars door afgronden en langs dwaalwegen. Het volk had niet meer dat rumoerige, nieuwsgierige, geestdriftige over zich; het had iets onheilspellends gekregen. Op straat zag je alleen nog maar bange of schuwe gezichten, van mensen die vlak langs de muren van huizen slopen, om maar niet op te vallen, maar je had er ook die juist op zoek waren naar een prooi: er waren angstige en neergeslagen blikken die zich van je afwendden, of juist felle blikken die je fixeerden en je trachtten te doorgronden en te doorboren.”

Meer nog dan een film plaatsen zijn woorden mij in een tijdcapsule. In een film zijn de beelden gegeven en is er geen ruimte meer voor de verbeelding. Wanneer je het verslag van Chateaubriand leest, word je een voorbijganger in de straten van Parijs. Dan schrijft hij: “Onder de Parijse bevolking had zich een uitheemse bevolking gemengd van ongure types uit Zuid-Frankrijk; dat was de voorhoede van de Marseillanen, die Danton naar de hoofdstad haalde voor de dag van de tiende augustus en de Septemberbloedbaden, een volkje dat herkenbaar was aan zijn lompen, zijn gebruinde gelaatskleur, zijn laffe, misdadige uiterlijk, maar dan wel een misdadigheid die gerijpt was onder een andere zon: in vultu vitium, in het gezicht de slechtheid.”

Dergelijke notities zouden tegenwoordig discriminerend, ja zelfs racistisch genoemd worden. Maar Chateaubriand heeft het scherp gezien. Simon Schama bevestigt het in Citizens: “Hoe groot de verleiding ook is voor een historicus om (…) het geweld af te doen als een minder prettig ‘aspect’ van de Revolutie dat niet mag afleiden van de verworvenheden ervan, het zou naïef zijn om dat te doen. Vanaf het allereerste begin – de zomer van 1789 – was geweld de motor van de Revolutie.”

Mémoires d’outre-tombe [ fr.wikisource.org ]
Memoirs from beyond the tomb [ books.google.nl ]

Waarom ik meestal boeken van dode schrijvers lees, weet ik niet precies. Waarschijnlijk heeft het alles te maken met het mysterie van de dood. Een schrijver die mij over zijn graf heen aanspreekt, lijkt te hebben bewezen dat het leven niet ophoudt met de dood. Dat geldt zeker voor François-René de Chateaubriand (1768-1848). Zijn autobiografie Les Mémoires d’outre-tombe is indrukwekkend persoonlijk. Je leert een vriend kennen. Chateaubriand begon in het najaar van 1811 aan zijn memoires. Hij was toen 43 jaar oud en had net een huisje gekocht in La Vallée-aux-Loups bij Aulnay waar hij rustig kon schrijven. Pas na zijn dood in 1848 werd zijn autobiografie gepubliceerd.

Het bestaat uit 44 boeken die werden geschreven tussen oktober 1811 en november 1841. Er is steeds een mooie afwisseling tussen de “tegenwoordige tijd” (tussen 1811 van 1841) en de tijd waar hij op terugkijkt. Doordat het verleden voor hem steeds dichterbij komt, schakelt hij met steeds kortere tussenpozen terug. Uiteindelijk bevindt hij zich net als een dagboekschrijver in de tegenwoordige tijd.

Chateaubriand had een zeer avontuurlijk leven. Maar wat zijn autobiografie voor mij zo boeiend maakt, is de combinatie van zijn eerlijkheid en meesterlijke stijl. Openhartig vertelt hij over een zelfmoordpoging op jeugdige leeftijd. Hij had zich met een oud jachtgeweer teruggetrokken op een afgelegen plek. Daar stak hij de loop van het geweer in zijn mond en probeerde de trekker over te halen. Toen er een boswachter naderde, stelde hij zijn suïcide uit. “Had ik me toen van het leven beroofd”, schrijft hij “dan was alles wat ik nu ben geweest in het graf verdwenen.”

En dan spreekt hij zijn lezer over het graf heen expliciet aan: “Wie nu echter door deze scènes van de wijs raakt en wellicht in de verleiding komt ook zelf van dat soort dwaasheden te begaan, wie, mij gedenkend, ook mijn hersenschimmen zou willen gedenken, moet goed beseffen dat hier slechts de stem van een dode te horen is. Lezer, ik zal u nimmer kennen, maar vergeet één ding niet: niets is er overgebleven; het enige dat er van mij rest is datgene wat ik nu ben in handen van de levende God die mij geoordeeld heeft.”

Chateaubriand was de laatstgeborene van een Bretonse landedelman en kende een vrij onrustige jeugd die zich afspeelde tussen de Bretonse colleges (hij studeerde onder andere te Dol en te Rennes) en zijn ouderlijk kasteel te Combourg. Hij aarzelde lang tussen zijn priesterroeping en een carrière op zee (die in de lijn van de familie lag). Uiteindelijk gaf hij toe aan de eerste en ging hij studeren aan het college van Dinan. Toch besefte hij al vlug dat dit niet zijn ware roeping was en keerde hij terug naar het familiedomein. Het was op het ouderlijk kasteel dat hij de eerste aanroepingen van de muze voelde. Hij fantaseerde vaak met zijn zus Lucile over geëxalteerde dromen in een verlaten landschap.
Bron: nl.wikipedia.org

Les Mémoires d’outre-tombe [ bibliotheek.nl ]

Voor huilen met Rousseau zijn we tegenwoordig te nuchter, maar huilen om Rousseau moet met een beetje goede wil wel lukken. Zeker als je in zijn (auto)biografie leest hoe hij in 1765 uit Môtiers verdreven werd, een episode die bekend staat als de steniging van Môtiers.

Wat was er gebeurd? Na het succes van Julie in 1761 was Rousseau in één klap de beroemdste schrijver van Europa. Julie werd de best gelezen roman van de achttiende eeuw. Rousseau wilde voor zijn vijftigste zijn schrijverschap afsluiten; dat deed hij niet met één maar met twee invloedrijke boeken: een boek over opvoeding (Émile, ou De l’éducation) en een boek over de maatschappij (Du contract social). Zijn ideeën waren inmiddels tot volle rijping gekomen. Beide boeken sloegen in als een granaat. Zijn opvattingen over het christelijk geloof in Emile waren ondermijnend voor het kerkelijk gezag. Maar nog explosiever was zijn idee van de volonté general in Du contract social.

Rond 1760 was het heel gewoon wanneer boeken anoniem verschenen. De schrijvers van de Verlichting wisten dat hun opvattingen controversieel waren en hadden geen behoefte hun naam op het titelblad te laten drukken. Vaak durfde de uitgever in Frankrijk het niet aan en werden Franstalige boeken in de Republiek gedrukt. Emile werd uitgegeven in Parijs maar Du contract social bij Marc-Michiel Rey in Amsterdam. Deze uitgever had geen privilege aangevraagd en het boek werd vervolgens door de Staten-Generaal der Nederlanden verboden. In Frankrijk werd het clandestien verspreid. Toen de boodschap eenmaal was doorgedrongen, en lang duurde dat niet, barstte de storm los.

Op 9 juni 1762, vlak voor zijn vijftigste verjaardag, moest Rousseau hals over kop het land uit. Hij vluchtte eerst naar zijn oude vriend Roguin in Yverdon aan het meer van Neuchâtel in Zwitserland. Een maand later vestigde hij zich in het dorpje Môtiers in de Val de Travers, twintig kilometer ten noordwesten van Yverdon. Zijn levensgezellin Thérèse Levasseur volgde hem enkele weken later. Ze waren bannelingen geworden. Beter gezegd: politieke vluchtelingen, ook al bestond dat woord tijdens het ancien régime nog niet. Ze zouden tot begin september 1765 in Môtiers blijven wonen.

Het drama komt na de publicatie van Lettres écrites de la montagne in 1764. Hierin doet Rousseau een politieke aanval op zijn vaderstad Genève en was daarbij zo naïef niet te voorzien dat dit gevolgen zou hebben voor zijn verblijf in Môtiers. In de ruim drie jaar dat hij hier woonde, had hij geen goed contact met de lokale bevolking al ontving hij tientallen vrienden uit Frankrijk en Engeland. Dat waren over het algemeen intellectuelen uit de hogere klassen waar de eenvoudige boeren in Môtiers met afkeuring naar keken.

Rousseau kwam in het voorjaar van 1765 tenslotte tegenover zijn pastor Montmollin te staan. Deze stond onder toenemende druk disciplinaire maatregelen te nemen tegen Rousseau die weliswaar bij hem naar het avondmaal ging, maar desondanks ketterse opvattingen verkondigde. Toen dat niet helemaal lukte en Montmollin gezichtsverlies dreigde te gaan leiden, begon hij de calvinistische bevolking in Môtiers tegen Rousseau op te zetten. Op 1 september hield hij een opruiende preek die grote gevolgen had. Rousseau werd eerst op straat uitgejouwd en toen ging het van kwaad tot erger. Op 3 september vloog de eerste steen door de ruit. La lapidation de Môtiers was begonnen…

In zijn Bekentenissen schrijft Rousseau: J’allais sortir de ma chambre, écrit la victime, pour aller dans la cuisine, quand un caillou traversa la cuisine après avoir cassé une fenêtre, tomba au pied de mon lit, de sorte que si je m’étais pressé d’une seconde, j’avais le caillou dans l’estomac. Je vais à la cuisine, trouve Thérèse tremblante.’

Op 8 september vluchtten Rousseau en Thérèse het dorp uit. De waranda lag vol met keien. ‘Het lijkt hier wel een steengroeve!’ riep een van Rousseau‘s vrienden verschrikt uit. De volgende dag werd er bij de nabijgelegen waterput een pop gevonden die Rousseau moest voorstellen.

In 1985 maakte ik voor het eerst kennis met de utopische architectuur van Claude Nicolas Ledoux in het boek Het idee van de stad onder redactie van onze gewaardeerde kunstacademiedocent Han Janselijn (1940-2005). Ledoux was een man van de Verlichting. Een transparantiefreak. Rationalisering stond voor hem boven alles. Je zou hem net als Charles Fourier (1772-1837) als proto-socialist kunnen zien. Helemaal aan het begin van de industriële revolutie wees hij al op het belang van een mensvriendelijke werkomgeving. Daarom hadden de arbeiders in zijn ideale fabriek, de koninklijke zoutziederij Saline Royale, ieder een eigen moestuin. Sinds 1982 staat het complex in Arc-et-Senans op de UNESCO-lijst van werelderfgoed en is het een van de grootste toeristische attracties in de Franche-Comté.

De zoutziederij werd in opdracht van Lodewijk XVI tussen 1775 en 1779 gebouwd. De koning die in 1793 onthoofd zou worden, was allerminst een despoot. Simon Schama neemt in Citizens, zijn studie over de Franse Revolutie, een aantal vooroordelen weg over het ancien régime. Toen Lodewijk XVI zijn grootvader Lodewijk XV in 1775 opvolgde, voerde hij gelijk economische hervormingen door. Door de verbeterde stoommachine van James Watt begon omstreeks 1770 de moderne industrialisatie. De zoutziederij Saline Royale maakte onderdeel uit van een reeks economische hervormingen waarmee Lodewijk XVI zijn land een concurrentiepositie wilde geven ten opzicht van Engeland waar de industriële revolutie al letterlijk op stoom gekomen was.

Sinds mensheugenis werd er al zout gewonnen in het twintig kilometer oostelijker gelegen Salins-les-Bains. Voor de zoutwinning werd pekelwater in grote bassins verwarmd, zodat het water kon verdampen en het zout overbleef. Maar omdat er gebrek aan hout kwam, werd besloten het procedé van zoutwinning te verplaatsen naar Arc-et-Senans, aan de rand van een groot bos. Het pekelwater werd vanuit Salins-les-Bains aangevoerd door een twintig kilometer lange houten pijpleiding.

Na 1779 begon de zoutziederij in werking te treden maar de Franse Revolutie zou tien jaar later alweer een einde maken aan de productie van zout. Een van de eerste maatregelen van het revolutionaire Frankrijk was in 1790 het afschaffen van de gabelle, de zo gehate belasting op zout. Daardoor verviel het zoutmonopolie. In de negentiende eeuw bleef de fabriek wel draaien maar in 1895 kwam er definitief een einde aan de zoutwinning van de Saline Royale.

Zouttaks
De Gabelle was een zeer impopulaire belasting op zout in Frankrijk vóór 1790. De term gabelle is afgeleid van het Italiaanse Gabella. In Frankrijk werd Gabelle oorspronkelijk toegepast op de belastingen op alle grondstoffen, maar werd geleidelijk beperkt tot de belasting op zout. Na verloop van tijd werd het een van de meest gehate en meest grove ongelijke belastingen in het land. Het werd afgeschaft in 1790, toen hersteld door Napoleon in 1806; afgeschaft kort door de Franse Tweede Republiek, en dan eindelijk definitief afgeschaft in 1945.
Bron: zidolider.com

salineroyale.com