Waar denk je het eerst aan bij het jaar 1929? Bijna iedereen zal de beurskrach van 1929 te binnen schieten. Deze gebeurtenis was immers een kantelmoment in de geschiedenis. Zonder de plotselinge ineenstorting van de aandelenkoersen op de beurs van Wall Street, zou er geen Great Depression zijn geweest en dus ook minder voedingsbodem voor het nationaalsocialisme in Duitsland. Vanuit dit ene kantelmoment kunnen we enig inzicht krijgen in de geschiedenis van de jaren dertig en de Tweede Wereldoorlog die daarop volgde. Maar 1929 is natuurlijk veel meer en er waren ook veel meer factoren die de loop van de geschiedenis na 1929 bepaalden dan alleen de beurskrach op Wall Street.

De documentaire 1929 – Das Jahr Babylon van Volker Heise is een originele geschiedenisles. We gaan 90 jaar terug in de tijd en stappen van maand tot maand door de straten van Berlijn, destijds het hippe middelpunt van de wereld, de wereld van Alfred Döblin. Verschillende inwoners van Berlijn, in 1929 na New York en Londen de grootste stad ter wereld, doen hun verhaal. Ze worden gespeeld door vier acteurs uit de serie Babylon Berlin: Fritzi Haberlandt, Leonie Benesch, Anton von Lucke en Peter Kurth. De laatste speelt in de serie de rol van Bruno Wolter, de corrupte hoofdcommissaris van de zedenpolitie. Grotesker had George Grosz deze Duitse speknek niet kunnen maken.

Der Film basiert auf Tagebüchern und Erinnerungen, auf Augenzeugenberichten und Polizeiakten, auf Zeitungsausschnitten und Mitschriften von Diplomaten und Handwerkern, von Tänzerinnen und Journalistinnen, von Proleten, Hausfrauen, Politikerinnen und Kokainhändlern. Über 30 reale Menschen aus der Vergangenheit, deren Zitate verknüpft sind mit Archivmaterial zum Porträt einer Gesellschaft im Taumel.

In 1929 – Das Jahr Babylon trekt het jaar 1929 in de hoofdstad van de Weimar Republiek aan ons voorbij. Wat opvalt, is de polarisering van de samenleving. Omdat Duitsland sinds 1919 een democratie geworden is, is er persvrijheid. Het nieuwe jaar begint in de miljoenenstad met veertig kranten, die de meest uiteenlopende politieke geluiden laten horen en ideologieën verkondigen. Helemaal aan de linkerkant van het politieke spectrum staat Die rote Fahne, de communistische krant die in november 1918 direct na de val van het Duitse Keizerrijk werd opgericht door Karl Liebknecht en Rosa Luxemburg. Uiterst rechts staat de Völkischer Beobachter, het partijorgaan van de NSDAP. Op 1 januari 1929 verschijnt voor het eerst een Berlijnse editie van deze nationaalsocialistische krant.

Kort na de verkiezingen van 1928 had zich in de zomer van 1928 een brede coalitie gevormd, een GroKo zouden de Duitsers tegenwoordig zeggen. Deze moest de Duitse samenleving, die in ideologisch opzicht middelpuntvliedend was geworden, bij elkaar houden. Berlijn was het centrum van het gepolariseerde Duitsland, maar tegelijkertijd een arbeidersstad waar de KPD een enorme aanhang had. De vonk zou vanuit de Sovjet Unie zomaar over kunnen vliegen! Vanuit de angst dat in Duitsland de revolutie zou uitbreken en net als Rusland zou veranderen in een communistische dictatuur, kwam de situatie op scherp te staan. Op 1 mei 1929 escaleerde het.

In de vierde aflevering van Babylon Berlin zien we heel concreet waar Blutmai voor staat. Tijdens de demonstraties op de Dag van de Arbeid, kwamen de communisten en de politie tegenover elkaar te staan. Er werd met scherp geschoten. Op 1 mei 1929 werden in Wedding en Neuköln negen demonstranten doodgeschoten en op de twee dagen die volgenden werden nog eens 24 demonstranten gedood, waaronder een vrouw op een balkon. Dit laatste gegeven speelt in het scenario van Babylon Berlin een grote rol. In de weken die volgen verdedigt de Berlijns politie zichzelf. Daarmee is de polarisatie voltooid. Ernst Thälmann de leider van de Kommunistische Partei Deutschlands zegt nu: ‘SPD und NSDAP sind Zwillingen’. Socialisten en fascisten worden vanaf dit moment door de communisten op één hoop gegooid.

babylon-berlin.com

Eindelijk zag ik dan de veelgeprezen Duitse serie Babylon Berlin (2017). Voordat volgende week het tweede seizoen van start gaat, herhaalt de ARD op dit moment de eerste serie. Babylon Berlin is rauw realistisch historisch drama, eigenlijk meer een Weimar Krimi. Het is een uitstekend medicijn tegen nostalgie. De ‘goeie ouwe tijd’ van voor de oorlog, blijkt helemaal niet zo gemoedelijk, vriendelijk en hartelijk. Zeker niet in de metropool Berlijn. Door de Groß-Berlin-Gesetz van 1920 was Berlijn met vier miljoen inwoners na New York en Londen de grootste stad op de wereld. En in de tweede helft van de jaren twintig was Berlijn het onbetwiste centrum van de Goldene Zwanziger. Alles wat hip was kwam uit Berlijn of trok naar Berlijn.

In 1929 kwam er een einde aan de vijf gouden jaren en werd de sfeer weer net zo grimmig als in 1919, toen Berlijn op het randje balanceerde. Het had een haar gescheeld of de stad was communistisch geworden. Om het rode gevaar te weerstaan werd door vrijkorpsen een keiharde strijd gevoerd die grensde aan een burgeroorlog. Deze maand is het precies honderd jaar geleden dat in Berlijn de Spartacusopstand losbrak. Daarbij werden de twee kopstukken van de revolutie in Duitsland, Rosa Luxemburg en Karl Liebknecht door een vrijkorps vermoord. Rosa Luxemburg werd in het Landwehrkanal gegooid en pas vier maanden later zwaar verminktteruggevonden. Het Landwehrkanal zou een dumpplek worden voor tientallen om het leven gebrachte Spartakisten. De rauwheid van dit gegeven lijkt bepalend te zijn geweest voor de esthetische standaard van Babylon Berlin.

Babylon Berlin heeft in esthetisch opzicht veel meer te bieden dan rauw realisme. In 1929 culmineren de jaren twintig met art deco en expressionisme en krijgen we al een voorschot op de nieuwe zakelijkheid van de jaren dertig. De vernieuwende grafische vormgeving van na de Eerste Wereldoorlog krijgt in deze serie ook een plekje in de begingeneriek. De titel Bablyon Berlin is vormgegeven als een logo en in de animatie worden stijlfiguren uit het Duits expressionisme gebruikt. Ook zullen de makers veel gekeken hebben naar M – Eine Stadt sucht einen Mörder van Fritz Lang. Zo zitten er subtiel en effectief allerlei cinematografische effecten verwerkt in deze peperdure Weimar Krimi.

De set decorators van Babylon Berlin hebben het tijdsbeeld bijzonder zorgvuldig geconstrueerd. Ik deed een check bij een straatbeeld in de vierde aflevering. Daarin zien we een demonstratie van de communisten op 1 mei 1929 in de buurt van de Hermannplatz. Op de achtergrond herkende ik de ‘art deco tempel’ van Karstadt in aanbouw, waar ik vier jaar geleden iets over schreef.

Deze hypermoderne Karstadt werd op 16 juni 1929 geopend. De 1mei-demonstratie is dus zes weken voor de opening. In de straatopname zien we dat de steigers rond een van de torens al half is afgebroken. Zo nauwkeurig reconstrueert Babylon Berlin dus het tijdsbeeld. Vor dem Warenhaus am Hermannplatz beschrijft de reconstructie van dit stukje Berlijn waar op 21 april 1945 een tragedie plaatsvond. Vier dagen later werd de nauwelijks 16 jaar jonge ‘art deco tempel’ door de nazi’s opgeblazen.

Nog meer over de filmische reconstructie van het Berlijnse straatbeeld in 1929 is te lezen op deze blog. Op de website van producent Sky1 staat een interactieve kaart van het vooroorlogse Berlijn met verschillende filmlocaties uit de serie. Alle filmlocaties in Babylon Berlin staan op deze pagina. Het is waarschijnlijk aan Man Men te denken dat art directors en set decorators tegenwoordig zo hun best doen om heel precies het verleden te reconstrueren. De kijker heeft met Babylon Berlin echt het gevoel in een tijdmachine gestapt te zijn en weer uit te stappen op straat in Berlijn anno 1929. Alles is er weer. Dag opa, dag oma, wat zien jullie er jong uit!

Babylon Berlin Graphic Novel
Fans of political satire, world history, and crime thrillers rejoice – Babylon Berlin is a graphic novel adaptation of the book that inspired the award-winning show available on Netflix! A tale of corruption, trafficking and scandal in 1920s Germany, as the birth of the Weimar Republic sends the world scurrying into economic and political turmoil. As Germany faces radical change, an unfortunate manslaughter sends detective inspector Gereon Rath away to Berlin. Faced with Russians, Mafia, and even his fellow police officers, the detective soon realized he can trust no-one – as he stumbles into an ever-growing criminal investigation surrounding drugs, pornography, and an illegal sex ring. (Bron: titan-comics.com)

babylon-berlin.com

De Frans-Duitse zender heeft zich op de tweede dag van het nieuwe jaar alweer bewezen als een van de zeldzame zenders met een warm hart voor film. Vaak is de film onderdeel van een thema-avond. Gisterenavond stond in het teken van de zwijgende film, voor mij een reden om de hele avond aan Arte te blijven plakken. Eerst keek ik voor de vierde keer naar The Artist (2011), daarna naar de documentaire Douglas Fairbanks, je suis une légende van Clara en Julia Kuperberg. Een prima combinatie want de hoofdpersoon uit The Artist is losjes gebaseerd op een van de eerste superstars van Hollywood: Douglas Fairbanks (1883-1939). De charmante lach en het schavuitensnorretje van George Valentin (gespeeld door Jean Dujardin) zijn zelfs een replica van het handelsmerk van Fairbanks. Hij oogste er zoveel succes mee, dat het schavuitensnorretje en de charmante lach in de jaren dertig nagevolgd werd door acteurs als Clark Gable, Errol Flynn en Robert Donat.

Dit jaar is het honderd jaar geleden dat Fairbanks samen met regisseur D.W. Griffith en de sterren Mary Pickford en Charlie Chaplin de productiemaatschappij United Artists oprichtte. Hierdoor konden ze onafhankelijk van producenten hun eigen films gaan maken. United Artists staat ook aan het begin van het klassieke Hollywood dat kort na de Eerste Wereldoorlog de filmhoofdstad van de wereld werd. Fairbanks is niet alleen ‘de star avant les stars’ maar ook een van de vaders van het moderne Hollywood en zelfs de uitvinder van de storyboard. Toch is zijn naam honderd jaar later veel minder bekend dan die van Charles Chaplin of Laurel en Hardy.

In documentaire Douglas Fairbanks, je suis une légende (I, Douglas Fairbanks) vertelt Fairbanks zijn eigen levensverhaal. Het wordt geïllustreerd met schitterend beeldmateriaal, niet alleen uit zijn avonturenfilms, maar er zijn ook veel beelden uit zijn privéleven en van het klassieke Hollywood aan het begin van de jaren twintig. Zo komen er unieke opnamen voorbij van reusachtige filmsets, die buiten de opnamen vaak als pretpark dienden, en van de filmproductie. De opnamen laten zien hoe de filmproductie er concreet uitziet: de kilometers films worden op grote spoelen gewikkeld en vaak in een kleurbad gedompeld: indigo voor scènes buiten en in de nacht, oker voor scènes binnen, groen voor scènes in het bos, sepia voor scènes in de bergen en de woestijn en magenta voor romantische scènes.

De film die Douglas Fairbanks in één klap beroemd maakte, was The Mark of Zorro uit 1920. Het was zijn eerste swashbuckler. Het publiek kon er geen genoeg van krijgen. Toen Fairbanks het jaar daarop een heel andere rol speelde in The Nut werd dat een flop. Hij begreep dat het publiek hem het liefste in een actiefilm wilde zien. Fairbanks was niet alleen acteur maar ook een atletische figuur en kon al zijn capriolen en stunts zelf uitvoeren. Dat maakte hem tot een rolmodel. De eerste ideale man van het witte doek was geboren. De magie werkte twee kanten op. Fairbanks trouwde in 1920 met ‘America’s Sweetheart’ Mary Pickford. Het droompaar ging wonen in een droomhuis dat door de media Pickfair genoemd werd. Daarmee werd een van de eerste Hollywoodsprookjes geschreven.

In de eerste helft van de jaren twintig maakte Douglas Fairbanks de ene na de andere avonturenfilm: The Three Musketeers (1921), Robin Hood (1922) en The Thief of Baghdad (1924) werden grote successen. Fairbanks was niet alleen de hoofdrolspeler in deze films, maar ook de scenarist en producent. Er werden op het terrein van United Artists gigantische decors gebouwd. Voor The Three Musketeers verrees het Frankrijk van de zeventiende eeuw tot in de details, voor Robin Hood (1922) werd het kasteel van Richard Leeuwenhart nagebouwd, groter dan in werkelijkheid en voor The Thief of Bagdad werd een soort oriëntaalse Efteling gebouwd. Het publiek werd voor een kwartje per persoon in een open trein door de filmset gereden. Dat hielp weer een beetje om de enorme productiekosten te dekken. D.W. Griffith had tijdens de Eerste Wereldoorlog voor Intolerance al eens een gigantische filmset gebouwd en voor de avonturenfilms van Douglas Fairbanks leek het een standaard geworden. Hollywood was definitief een droomwereld geworden.

Douglas Fairbanks, je suis une légende [ arte.tv ]

Vandaag is een van de laatste maestro’s van de Italiaanse cinema ons ontvallen, Bernardo Bertolucci. Bij zijn naam denk ik vooral aan twee films: Novecento (1976) en Prima della rivoluzione (1964). Deze hebben op mij de meeste indruk gemaakt. Nog altijd vind ik het eeuwig zonde dat Novecento Engels gesproken is, maar de film blijft een monument in de Italiaanse cinema.

Prima della rivoluzione is een echte Italiaanse neorealistische film in de traditie van Rocco e i suoi fratelli. Het speelt zich af in Bertolucci‘s geliefde Parma, de stad van zijn voorvaderen en de stad van Stendhals beroemde roman de Kartuize van Parma. De pas 23 jarige Bertolucci baseerde in 1964 zijn film losjes op het verhaal van Fabrizio del Dongo en zijn tante Gina, de hertogin Sanseverina.

Het communisme en met name de kameraadschap speelt in beide films een centrale rol. Bertolucci werd geboren in een intellectuele familie. Zijn vader Attilio Bertolucci was kunsthistoricus en dichter en het marxisme kreeg hij met de paplepel ingegoten. In Novecento wordt de fascist iconisch en onvergetelijk vertegenwoordigd door Atilla (Donald Sutherland). De scène die door veel mensen die de film ooit gezien hebben als eerst genoemd wordt, is die met het katje. In Prima della rivoluzione wordt hoofdpersoon Fabrizio verscheurd tussen de liefde voor zijn non-conformistische tante Gina, waardoor hij voor het communisme kiest, en het kleinburgerlijke milieu van zijn familie.

Zondagavond zond de BBC2 de veelgeprezen film they shall not grow old van Peter Jackson uit. Het is een indrukwekkend document geworden. Neem alleen het begin: we zien een historische opname van opgewekte, vrolijke Engelse soldaten die voorbij de camera marcheren. Er lijkt geen einde aan te komen. Honderden zijn het er, jongens van 19, 20 jaar oud. Alsof ze op weg zijn naar een feestje. Ze hebben er duidelijk zin in. Een groter contrast met wat hen aan de overkant van het Kanaal te wachten staat, is nauwelijks denkbaar.

De beelden zijn flakkerend als de schaduwen in Plato’s grot. Naarmate het beeld dichterbij komt vervaagt het ook. Alsof de onvermijdelijke werking van het geheugen wordt gedemonstreerd: hoe we ook ons best doen om herinneringen uit een ver verleden dichterbij te halen en scherp te stellen, telkens vervaagt het beeld weer en ontglipt ons het verleden. Deze jongens zijn allemaal voorbijgangers, laten hun lach even aan de camera zien en verdwijnen weer uit beeld. Maar het blijven allemaal jongens die nooit oud zullen worden.

They shall not grow old [imdb.com]
They Shall Not Grow Old ‘brought the war to life for us’ [bbc.com]

Michaela nodigde mij gisteren uit voor Bohemian Rhapsody, de biopic over Queen. Nu heb ik nooit zoveel met Queen gehad, al kan ik natuurlijk niet heen om de Bohemian Rhapsody (daarom heet deze biopic natuurlijk ook zo.) Jeugdsentiment is het ongetwijfeld, ook voor de honderden anderen, onvermijdelijk veel veertigplussers, in de enorme zaal van Cinemec Ede. Een 45-jarige (de leeftijd van Freddy Mercury toen hij in 1991 stierf) was twaalf toen Queen tijdens Live Aid in 1985 optrad in het Wembley Stadium. Zelf was ik twaalf toen Bohemian Rhapsody in de hitparade van 20 december 1975 binnenkwam. Zes jaar geleden schreef ik hier iets over. Mijn ouders hadden met Sinterklaas hun allereerste kleurentelevisie gekocht. Het was een openbaring: alles ineens in kleur! En toen kwam de befaamde videoclip van Queen met de psychedelische tunnel. Mama mia!

De film die we gisterenavond zagen, is goed gemaakt. Het tijdsbeeld is fraai gereconstrueerd en de look-a-likes van de vier bandleden zijn verbluffend, vooral de acteurs die Brian May en John Deacon spelen, lijken als twee druppels water op hun originelen. De 37-jarige Egyptisch-Amerikaanse acteur Rami Malek lijkt zeker niet sprekend maar is als Freddy Mercury toch geloofwaardig. Het is ook erg leuk om te zien hoe de bekende nummers (Killer queen, Bohemian rhapsody, We will rock you, anotherone bites the dust) ontstaan zijn. De jaren zeventig zijn daarbij, waarschijnlijk ook voor de band zelf, de leukste tijd.

De dominantie van Freddy Mercury heeft mij altijd al gestoord en in deze film is dat al niet anders. Waar het bij veel Britse bands in die tijd fout ging, bijvoorbeeld bij de egotripperij van Peter Gabriel in Genesis of de dominantie van Roger Waters in Pink Floyd, daar liep het ook bij Queen mis. Het grote geld lokte Freddy Mercury weg bij zijn ‘family’ en hij liet zich rond 1984 door een vet contract (vier miljoen dollar) verleiden tot een solo-carriere. Het was in de jaren van Michael Jackson, Madonna en de megaconcerten, kortom van de hyper-vercommercialisering van de popmuziek.

Bohemian Rhapsody laat eerlijk zien dat onze Freddy soms niet zo’n fijne jongen was, maar stevent op het einde wel af op een soort heiligverklaring. Er zit weinig gelaagdheid in het verhaal dat uiteindelijk net als Mercury zelf het stadion (in dit geval de bioscoopzaal) plat legt. De climax van de film is het optreden van Queen tijdens het Live Aid concert op 13 juli 1985. Dit loopt uit op een soort Triumph des Willens (Mercury wist toen al dat hij aids had), maar dan verplaatst van 1935 naar 1985. De massa wordt opgezweept. Freddy Mercury was een performer die het volk een “stukje van de hemel” wilde laten zien, en geen dictator die een ideologie verkondigde. Zijn optredens waren naar de inhoud onschuldig, maar naar de vorm was hij een demagoog pur sang.

Bohemian Rhapsody [ imdb.com ]

De actualiteit zien we altijd rechtstreeks, het verleden altijd indirect: als een herinnering die we tussen onze oren bewaren of via een of ander medium: film, fotografie of schilderkunst. Bij het kijken naar het verleden, treedt er altijd een vervorming op. Deze wordt veroorzaakt door het medium (onze voorouders van honderd jaar geleden liepen met heel rappe pasjes) of door de tand des tijds (foto’s uit de jaren zeventig met een zweem van magenta).

Ons beeld van de eerste helft van de twintigste eeuw is vooral ‘ingekleurd’ door zwart-witbeelden. Kleurenfotografie en zelfs kleurenfilm bestond honderd jaar geleden al, maar werd nog te weinig toegepast. Pas na 1960 (met name in de Verenigde Staten) komt er kleur in de fotografie en film door de brede toepassing van vierkleurendruk en technicolor. Het verleden komt dichterbij wanneer het medium steeds meer de objectieve werkelijkheid gaat weerspiegelen die we overal om ons heen kunnen zien. Dat onze voorouders niet zwart-wit waren, wisten we natuurlijk, maar het is toch een ervaring als ineens al die figuren die we in zwart-wit in ons geheugen hadden opgeslagen, plotseling een kleur krijgen en meer tot leven lijken te komen.

America in Color op Canvas (iedere woensdag om 23.00)
De jaren 1920 woensdag 26 september
De jaren 1930 woensdag 3 oktober
De jaren 1940 woensdag 10 oktober
De jaren 1950 woensdag 17 oktober
De jaren 1960 woensdag 24 oktober

America in Color [ canvas.be ]