In het laatste hoofdstuk van De Verlichting als kraamkamer lost Jabik Veenbaas de belofte in, zoals deze wordt uitgesproken in het tweede deel van de ondertitel: over het tijdperk en zijn betekenis voor het heden.
Hij begint met Dialektik der Aufklärung uit 1944 van Max Horkheimer en Theodor Adorno. Dit invloedrijke neomarxistische geschrift klaagt de Verlichting aan als de generator van meedogenloos totalitarisme. De totalitaire ideologieën die in de eerste helft van de twintigste eeuw zo vernietigend waren voor onze beschaving, zouden hun oorsprong vinden in het dogmatisme van late Verlichtingsdenkers als Kant, Turgot en Condorcet. Zij stelden een religieus vertrouwen in de Rede als fundament van de Deugd. De Verlichting werkte zich in het laatste decennium van de achttiende eeuw in Frankrijk uit tot een politieke religie met vreselijke gevolgen.
Onder de Jakobijnse dictatuur werden omgedoopt in tempels van de Rede. In juni 1794 werd in Parijs zelfs de Cultus van het Opperwezen gevierd met Robespierre als hogepriester. Twee dagen na deze viering werd de beruchte Wet van de 22ste Prairial aangenomen, die in principe iedere burger tot een potentieel staatsgevaarlijke persoon maakte die zonder proces onder het nationale scheermes terecht kon komen. De grande terreur was begonnen.
Het is niet moeilijk om een lijn te trekken van het dogmatisch rationalisme van de Verlichting naar het schrikbewind van Robespierre en dan verder naar Stalin, Hitler en Mao. Maar een dergelijke j’acuse doet de Verlichting natuurlijk onrecht. Dat is ook het bezwaar van Veenbaas tegen de tunnelvisie van Horkheimer en Adorno. Met Dialektik der Aufklärung hadden ze enorm veel invloed op de naoorlogse generaties, met name die van 1968, en bepaalden ze voor decennia ons negatieve beeld van De Verlichting: als de kraamkamer van een duivelskind.
Maar de Verlichting is ook de kraamkamer van de mensenrechten, van de burgerlijke rechtsstaat en de moderne democratie, van de medische vooruitgang en van vrouwenrechten. Het afwijzen van de Verlichting betekent daarom ook het afwijzen van al die zaken die voor de samenleving, en dus voor ons leven, de afgelopen 250 jaar een enorme verbetering zijn geweest. Het is even dwaas om de tunnelvisie van Robespierre te volgen als die van Horkheimer en Adorno.
Waar Veenbaas de lezer bij terug wil brengen, is het besef dat we als onafhankelijk denkende individuen allemaal zijn voortgebracht door de kraamkamer van de achttiende eeuw. De moordende twijfel van David Hume is onze twijfel geworden en in het romantische verlangen van Rousseau herkennen we direct onszelf. Ook het optimisme van Immanuel Kant kunnen we nog altijd delen: Onder de onmetelijke sterrenhemel voelen we onszelf weliswaar nietig maar in ons hart vinden we ook nog altijd de menselijke waardigheid waarmee we boven de vergankelijke materie uitstijgen.
Als de Verlichting een licht werpt in de duisternis, dan opent het ook afgronden. In hoofdstuk 2 (crisiservaringen) laat Veenbaas het voorspel van de Verlichting beginnen met de methodische twijfel van Descartes. Maar bij de rationalist Descartes is er tenslotte de Rede die iedere twijfel uit de weg ruimt. Honderd jaar later, bij David Hume, duikt de twijfel opnieuw op. Maar ditmaal valt ze de Rede in het hart aan en de fundamenten van het rationalisme houden geen stand meer. Bij Hume leidde dit tot een diepe persoonlijke crisis. Met het onderuithalen van het substantiebegrip en de causaliteit bleek er geen ankerplaats meer te bestaan. Hume had met zijn Treatise of Human Nature (1739-40) de sceptische noodtoestand uitgeroepen.
Veenbaas lijkt een positie in te nemen ergens tussen de scepsis van Hume en de hybris van Condorcet, tussen een praktisch naturalisme en een gematigd vooruitgangsoptimisme. Wat ethiek betreft lijkt hij te neigen naar het waarderelativisme van De Lamettrie. In het hoofdstuk over zijn Discours sur le bonheur (1748) uit hij duidelijk zijn bewondering voor De Lamettrie, zonder daarbij te vermelden wat de verschrikkelijke gevolgen kunnen zijn van het op losse schroeven zetten van de moraal. Vanuit het materialistische mensbeeld van De Lamettrie kunnen goed en kwaad niet meer gefundeerd worden in religie, maar ook niet meer in de Rede. Kannibalisme wordt dan een kwestie van smaak. Gelukkig maakt hij in het laatste hoofdstuk wél duidelijk dat we ons met de ethiek van De Lamettrie op glad ijs begeven. Wanneer we goed en kwaad koppelen aan lust en onlust, dan ligt het sadisme van Markies de Sade (die hij behandelt in hoofdstuk XVI) direct om de hoek.
Veenbaas besluit zijn boek met het beroemde devies van Voltaire aan het einde van Candide (1759) “il faut cultiver notre jardin”, Laten we onze tuin bewerken. Hij legt het als volgt uit: “laten we het bescheiden en overzichtelijk houden en laten we ons niet in valse pretenties verliezen. Maar het betekent ook: laten we onze aardse kansen benutten.” Dit zou aan het begin van de eenentwintigste eeuw onze omgang met de Verlichting kunnen zijn. Helemaal in de geest van de postmoderne bescheidenheid noemt Veenbaas het licht dat van de turbulente eeuw der Verlichting uitgaat “het kleine, klare licht”.
