Het tweede college van de reeks Ken Uzelve wordt verzorgd door Ad Verbrugge. In Ken Uzelve: Heb lief draait het om de kerngedachte van zijn essaybundel Staat van verwarring. Het offer van liefde. Het is een lang pleidooi voor de erotische liefde. Voor de gemeenschapsdenker Verbrugge wordt de erotische liefde in de postmoderne virtuele consumptiecultuur bedreigd door de tendens ons terug te trekken in onze subjectieve beleving.
Verbrugge refereert verschillende malen aan het boek Elementaire deeltjes van de Franse schrijver Michel Houllebecq. Hierin wordt het bankroet van de libertijnse westerse maatschappij beschreven die de individuele vrijheid als ultieme maatstaf aanneemt en ontspoort in een koude, egoïstische samenleving waarin ‘seksuele vrijheid’ een feit is en pornografie een online consumptieartikel.
In de inleiding van zijn hoorcollege schetst Ad Verbrugge in het kort de geschiedenis van het denken over liefde sinds de Griekse filosofie en stelt daarbij vast dat in de Verlichting het subject centraal is komen te staan. In de dialectiek van Hegel is de liefde aanvankelijk nog een verenigende en helende kracht die de oerpolariteit van het manlijke en het vrouwelijke op een hoger plan tilt en het atomaire subject openbreekt.
Vanaf Nietzsche worden de wil en de macht de grondprincipes van het westerse denken van de twintigste eeuw. Dat is eigenlijk niet zo vreemd. Een denken dat zich steeds meer op het individu (subject) is gaan concentreren, verplaatst het zwaartepunt van de liefde naar de wil en naar de macht. De filosofie van de twintigste eeuw houdt zich vooral bezig met macht en met emancipatie van het individu uit psychologische, sociale en politieke machtsstructuren.
Het is ook niet vreemd dat in een dergelijk denken liefde vooral wordt opgevat als libido. In navolging van Schopenhauer legde Freud de vinger op een blinde natuurkracht die de mens ten diepste drijft en die ontsnapt aan de menselijke rede. Deze wordt door burgerlijke instituties onderdrukt. De bevrijding van het individu ten opzichte van de repressieve burgerlijke maatschappij, is dan vooral een lichamelijke, seksuele bevrijding, waarbij het libido ontketend wordt. De seksuele revolutie van de jaren zestig is natuurlijk het momentum geweest waarop het individu bevrijd werd van de knellende banden van een repressieve seksuele moraal.
Vanaf de jaren zestig is de burgerlijke maatschappij vervangen door een consumptiemaatschappij waarin seks een consumptiegoed naast de andere consumptiegoederen geworden is. Dat heeft ons ook in een staat verwarring gebracht. Het individu is weliswaar bevrijd maar ook eenzaam geworden en uitgehold door onverschilligheid, verveling en een gevoel van leegte. Elementaire deeltjes van Houllebecq beschrijft dit levensgevoel. Het libido wordt uitgeleefd, maar het hart komt ernstig tekort.
Hoe komt dit? Voor Ad Verbrugge lijkt het in ieder geval duidelijk: de virtuele consumptiemaatschappij verwaarloost de erotische liefde doordat het de subjectieve lustbeleving centraal stelt. Als alles om het individuele genot draait, wordt seks het consumeren van de ander. En uiteraard worden wij voor de ander ook consumptiegoed. Wantrouwen is het gevolg. Houdt de ander wel van mij?
Voor Plato is eros een helende kracht, omdat het de ziel door zelfverlies en offer, maar altijd dóór de ander, op een nieuwe manier bij zichzelf brengt. De erotische liefde betrekt de geliefden altijd op elkaar en breekt het atomaire subject open. Het is een transgressie en transformatie inéén. Transgressie omdat het een grensoverschrijding is van het atomaire subject naar oceanische extase. Transformatie omdat in de erotische liefde een zielsversmelting plaatsvindt die leidt tot een nieuwe identiteit. Traditioneel is dit de mystieke betekenis van het woord huwelijk. De geliefden laten elkaar opbloeien in plaats van dat ze elkaar wederzijds consumeren.
Filosoof Ad Verbrugge (1967) is vooral bekend geworden door zijn essaybundel Tijd van onbehagen (2004). Deze werd 2013 opgevolgd door Staat van verwarring. Het offer van liefde. Verbrugge is een zogenaamde gemeenschapsdenker en vertegenwoordiger van het communitarisme in Nederland. Deze stroming in de politieke en sociale filosofie staat kritisch tegenover het moderne kapitalisme en liberalisme en met name tegenover de individualisering als ontbinding van het geheel.
Transgressie of transformatie? Toelichting van het begrip eros door Ad Verbrugge
Emanuel Rutten in gesprek met Ad Verbrugge over de relatie tussen eros en philia
