op de vlucht voor het geweten

gezien: Crime and Punishment (BBC, 2002)
met John Simm als Raskolnikov

Crime and PunishmentSchuld en Boete blijft voor mij een van de allermooiste boeken die ik ooit gelezen heb. Je kunt het lezen als een misdaadroman, maar het is tenslotte veel meer dan dat. De roman overstijgt het gegeven van de moord en bereikt het tijdloze domein van de menselijke ziel. Eigenlijk is het ook niet één verhaal, maar net zoals bijvoorbeeld dat andere boek van Dostojewsky De Gebroeders Karamazov, een hele cluster van verhalen.

In de eerste plaats is Schuld en Boete het verhaal van de student Raskolnikov die een moord pleegt, omdat hij wil ontsnappen aan de morele wet. Hij wil zichzelf tot wet maken en niet zoals in zijn ogen zijn als de verachtelijke massa die uit lafheid gehoorzaamt aan die wet. Hij pleegt een moord voor een idee, een idee die hij koestert als de grootste vrucht van zijn genie. De trots gebiedt hem vervolgens om flink door te bijten. En dat begint al met de voorbereidingen van die moord, waarin we hem zien ijsberen door de straten van Sint Petersburg, koortsachtig bezig met de vraag: “Zal ik het doen?” Helemaal moeilijk wordt het voor hem als blijkt dat zijn geplande roofmoord uitloopt in een dubbele moord omdat er onvoorziene dingen gebeuren. Die wirwar van straten en bruggen in Sint Petersburg vormen later ook het parcours waardoor hij, eenmaal als dader en slachtoffer van ‘zijn idee’, wordt voortgejaagd door zijn eigen geweten.

John Simm als Raskolonikovde BBC-productie met John Simm in de hoofdrol, werd in 2002 opgenomen op de lokatie waar Dostojewsky zijn verhaal laat afspelen: de Sennaja Plosjad in Sint Petersburg. Twee jaar geleden ben ik er zelf wezen kijken. Samen met een goede vriend voer ik met een boot over de Fontanka, onder de bruggen door van de Sennaja Plosjad. Hier was het, ik herinnerde me de beelden uit de film, en kon in mijn fantasie het leven in de negentiende eeuwse Sint Petersburg weer tot leven brengen. Ook hoorde ik de muziek uit de film weer. Helaas heb ik nog niet kunnen achterhalen wie de componist is. De track van Crime and Punishment valt evenals het hoofd van Raskolnikov uiteen in twee delen: eerst is er de zoete, maar pijnlijke viool die herinnert aan zijn jeugd en aan alles wat goed is. Daarop volgen hectische klanken die de manische achtervolging van zijn geweten hoorbaar maken.

Moordwapen Russisch Kruis
Niet voor niets laat Dostojewsky zijn protagonist de moord plegen met een bijl waarmee hij de schedel van zijn slachtoffer in tweeën splijt. Die gespletenheid kruipt daarna in zijn eigen hoofd.
Het kruis dat Sonja hem in haar geloof aanreikt, heeft weer helende werking op hem.

Dit clair-obscur van goed en kwaad, deze uiteindelijke dimensie waarin het menselijke bestaan zich afspeelt, is de tijdloze lokatie waar Dostojewsky zijn verhaal laat afspelen. Met een chirurgische precisie volgt hij de bewegingen in het hart. Het magistrale van Schuld en Boete is de wijze waarop Dostojewsky met de figuur van Raskolnikov een uitvergroting maakt van het schemergebied tussen goed en kwaad, tussen trots en nederigheid, een gebied waar we ons met een eerste oprechte poging tot zelfonderzoek meteen al middenin bevinden. Raskolnikov komt mij soms zo nabij, dat ik ervan schrik. Hoe kan Dostojewsky zo goed weten wat er zich in de diepte van mijn hart afspeelt?!

De opwekking van LazarosDe Orthodoxie speelt in Schuld en Boete en in de Gebroeders Karamazov een centrale rol. Beide boeken hebben een tekst uit het Evangelie als motto. Bij het laatste boek is dat een tekst uit het Evangelie van Johannes over de noodzaak van het sterven om opnieuw geboren te kunnen worden. Het motto van Schuld en Boete is het Evangelie van de Opwekking van Lazarus. Dostojewsky’s thematiek is universeel, het draait om het worden van een nieuwe mens door een innerlijke revolutie. Het is veelzeggend dat Dostojewsky deze vindt in het berouw. Berouw tegenover God in de eerste plaats, want Hij is de Goede, de Zon der Gerechtigheid die onze harten doorlicht. Zonder God is de mens overgeleverd aan zijn driften. Een typerende uitspraak van Dostojewsky is daarom niet voor niets: “Als God niet bestaat, is alles geoorloofd.”

Voor hem is het berouw dus de enige manier om een nieuw mens te worden. Hij beleefde de opkomst van het socialisme, maar wist dat de Nieuwe Mens en de socialistische heilstaat eigenlijk materialistische utopiën waren. Het is alsof hij de tirannie van het communisme die zijn land de volgende eeuw bijna 75 jaar in zijn greep zou krijgen al voorvoelde, want hij schreef een boek over het opkomende socialisme onder de veelzeggende titel Boze Geesten. Innerlijk had hij begrepen dat de werkelijke revolutie dieper ligt dan een sociale omwenteling, precies zoals Christus het ook zegt: “Mijn Koninkrijk is niet van deze wereld.” Het gaat om een innerlijke verandering, die begint met het afstand doen van het oude. Dat zoiets niet vanzelf gaat, wordt met de zieleroerselen van Raskolnikov haarfijn beschreven: tot het laatste toe vecht hij voor zijn idee, blijft hij trots en veracht hij degene (in zichzelf!) die tot ‘laf’ berouw wil komen. Hij spuugt erop. Toch is er iets in hem dat tot berouw wil komen. Rechercheur Porfiri toont zich een groot mensenkenner wanneer hij zegt: “de moordenaar komt vanzelf naar mij toe omdat zijn zenuwen het begeven. En omdat hij thuis wil komen.”

Schuld en Boete is daarnaast ook het verhaal van de prostituee Sonja die haar waardigheid heeft verloren maar toch in haar berouw een rein geweten heeft, de trotse maar waardige Dunja, de zuster van Raskolnikov en ook van zijn moeder die ziekelijk aan hem hangt. Het is ook het tragische verhaal van Swidrigailov die zijn lijden uiteindelijk niet aanvaarden wil en daaraan de uiterste consquentie verbindt. En niet te vergeten: speurneus Porfiri, in deze BBC productie verrukkelijk gespeeld door Ian McDiarmid.

De aantrekkingskracht van een intelligente en charmante rebel

Raskolnikov“He is intelligent and sexy, but not in a conventional way. He can combine charm with arrogance and that is essential for Raskolnikov. This has to be the man you want desperately to get away with murder.
 
“Raskolnikov is a timeless, rootless, disillusioned angry young man and his own existential problems are especially relevant today.”
 
acteur John Simm over het karakter Raskolnikov

Raskolonikov's RoomDichtbij Sennaja Plosjad, of Hooiplein, leidt een scheve trap in een gebouw naar een gedeukte metalen deur. Door een spleet is een donkere zolder vol puin en brokstukken te zien. De muren van het trapportaal zijn volgespoten met graffiti over Rodja, de bijnaam van bijlmoordenaar Raskolnikov die een woekeraarster het hoofd spleet.

Rodja, we staan achter je, schreef een persoon. Don’t do it, staat ergens in het Engels. Volgens Dostojevski-fanaten is dit het appartement van Raskolnikov, een van de beroemdste protagonisten uit de Russische literatuur.

Bron: Sint-Petersburg is al eeuwen een bron van inspiratie voor schrijvers

Raskolnikov forever!

At the top of the staircase, you stand next to the graffiti-filled wall that’s painted a dull green on the bottom half, an old white on the top. Raskolnikov’s door is in front of you, a thick, dark, almost purple color and secured with a metal lock. The lock looks newer than the door, though the door is metal and probably not that old. Not knowing what to do with yourself, you turn to read the carved graffiti. Where’s the axe? Don„t kill Radyo. Raskolnikov will fight them all. You lost your soul, Rodya. There is a smiley face carved into the wall, large teardrops of blood falling beneath it. Free your mind from temptation. Shine on you crazy, Napoleon. The man is at the door. . .hide the bloody rags. Raskolnikov wasn„t black so he didn„t graffiti, but I am so I do graffiti. And there’s a little drawing of an axe falling toward the head of a screaming stick figure and a phrase in Russian. You linger over the phrase carved in the paint in Russian. It’s not the only language carved into the white paint that you don„t understand.

graffiti Raskolnikov staircase
Raskolnikov forever!
Dostojewsky’s romanfiguur leeft in de 21e eeuw nog steeds en spreekt jongeren over de hele wereld aan om zijn onconventionele en trotse houding. Ivan Karamazov uit zijn laatste boek is eenzelfde karakter maar heeft bij mijn weten nog geen eigen trap met graffiti.

You recognize French, Spanish, some Italian, German, even Japanese, and you„re sure some words scrawled in irony or tribute are in Finnish or Swedish, but you can„t be sure which. Then, you move to the door, slowly, because your steps seem loud. Lifting the bulky padlock you peer through the crack. Everything is gray. The gray of heavy dust and grime, the gray of age and dirt, layers the floor and clings to the faded, striped wallpaper. Even the light seems dark gray.

Bron: Dostoewsky Walk

crimeandpunishment