Erfurt 1808

gelezen in 1812 van Adam Zamoyski en Goethe van Rüdiger Safranski
over de Erfurter Fürstentag in oktober 1808

Twee jaar geleden bezocht ik in het Hermitage in Amsterdam de tentoonstelling Alexander, Napoleon & Joséphine, een verhaal van vriendschap, oorlog en kunst uit de Hermitage. Daarin werd de relatie tussen Napoleon en zijn vrouw Josephine en tsaar Alexander I van vele kanten belicht. Mijn interesse was gewekt en na de biografie Joséphine van Kate Williams begon ik aan de biografie Napoleon de Grote van Andrew Roberts en 1812 van Adam Zamoyski.

1812 - Adam ZamoyskiIn 1812 neemt Adam Zamoyski een flinke aanloop en concentreert zich daarbij op de twee hoofdrolspelers: Napoleon en tsaar Alexander I van Rusland. Het is heerlijk om Zamoyski te lezen. Hij vertelt het verhaal in een briljante stijl. Nadat Alexander I in 1807 in Tilsit “tot grote verbijstering en morele verontwaardiging van het thuisfront met zijn aartsvijand Napoleon vrede gesloten heeft, schrijft Zamoyski: “Alexander voelde zich afgewezen door zijn omgeving. Hij trok zich terug in zichzelf terwijl hij zich pantserde tegen de openbare mening, verzorgde hij zijn gekwetste trots en omzwachtelde zijn kwetsbare standpunten met wat hij aan geestelijke verbandmiddelen had overgehouden aan zijn merkwaardige opvoeding.”

Napoleon had de acht jaar jongere Alexander in Tilsit om zijn vinger kunnen winden. Rusland was daardoor bondgenoot geworden van Frankrijk. Voor de meeste Russen was Alexander‘s manoeuvre onbegrijpelijk en onvergeeflijk. Napoleon was voor de orthodoxe Russen de antichrist en nu had de tsaar een pact met hem gesloten. Alexander I had in Tilsit met zijn rug tegen de muur gestaan. Napoleon had de Russen tot tweemaal toe verslagen, in februari 1807 tijdens de Slag bij Eylau en in juni 1807 tijdens de Slag bij Friedland beiden in Oost-Pruisen. De Fransen stonden nu aan de rivier de Njemen aan de grens met Rusland. Als Alexander zich niet tot vredesonderhandelingen met Napoleon had laten verleiden, dan zou Napoleon Rusland zijn binnengedrongen. Omdat zowel Napoleon en Alexander naar vrede verlangden, besloten ze in Tilsit vrede te sluiten. De Vrede van Tilsit werd een van de beroemdste vredesonderhandelingen uit de geschiedenis die plaats vonden in een drijvend paviljoen op de Njemen, tussen het Franse en Russische leger in.

Rusland was de ongelukkige echtgenote die door Napoleon in Tilsit tot een huwelijk was gedwongen.

De meeste historici zijn het erover eens dat de Vrede van Tilsit een tijdbom was. Het was een door Napoleon afgedwongen vrede. Alexander had weinig keuze gehad en het leek alsof er een hartelijke vriendschap tussen beide keizers was ontstaan. Beiden hadden persoonlijk zeker sympathie en zelfs bewondering voor elkaar maar Alexander wist dat zijn volk hem deze vriendschap met de vijand kwalijk nam. In de (precies!) vijf jaar tussen de Vrede van Tilsit (25 juni 1807) en Napoleon‘s inval in Rusland (24 juni 1812) zou de relatie tussen Rusland en Frankrijk geleidelijk verslechteren. Rusland was de ongelukkige echtgenote die door Napoleon tot een huwelijk was gedwongen. Aanvankelijk speelde Rusland het toneelstuk van de Vrede van Tilsit mee, maar al het volgende jaar werd duidelijk dat Rusland geen gewillige bondgenoot was. Dat ondervond Napoleon tijdens de Erfurter Fürstentag in oktober 1808.

Erfurt 1808
Alexander en Napoleon op de Erfurter Fürstentag

Napoleon had in het najaar van 1808 in Erfurt een ontmoeting geregeld met Alexander die moest plaatsvinden in “de geest van Tilsit” met wekenlange festiviteiten. Zijn doel was om Alexander te vleien en week te maken, want hij had hem nodig. In Spanje hadden de Fransen een gevoelige nederlaag geleden en Napoleon wilde er hoogstpersoonlijk heen om orde op zaken te stellen. Maar hij vreesde dat de Oostenrijkers van zijn afwezigheid gebruik zouden maken en tot de aanval over zouden gaan. Daarom had hij van zijn bondgenoot Alexander rugdekking nodig. Voor deze toezegging had hij Alexander uitgenodigd in Erfurt. Daar trok Napoleon van alles uit de kast om indruk te maken op de tsaar. Hij liet klassieke toneelstukken opvoeren en liet de mooiste actrices uit Parijs naar Erfurt komen en probeerde ze zelfs bij Alexander het bed in te krijgen. Maar Alexander gaf geen krimp. Hij zou zich nooit meer door Napoleon laten manipuleren zoals in Tilsit.

In Goethe. Kunstwerk van het leven schrijft Rüdiger Safranski ook over de Erfurter Fürstentag. Napoleon had Goethe namelijk ook uitgenodigd. Op 14 oktober 1808 werden Goethe en Wieland allebei onderscheiden met het Legion d’honneur.

Legioen van eer 1808
Goethe en Wieland door Napoleon onderscheiden in de orde van het Legion d’Honneur.

Erfurter Fürstentag