In de negentiende eeuw gingen het bevorderen van historisch bewustzijn en het bevorderen van nationaal bewustzijn hand in hand. Met heldhaftige verhalen over het vaderlandse verleden werd de nationale trots onder de burgers aangewakkerd. Verwarring over de eigen identiteit was er niet in een eeuw waarin massamigratie nog niet bestond. Woonde je in Nederland, dan kwam je uit Het land van Rembrandt en was je een afstammeling van de Cananefaten, Batavieren of Friezen. Dat deze oude Germaanse volkeren ook jongens van Jan de Wit waren, moesten nationale mythen als die van de Batavier Gaius Julius Civilis bewijzen. Deze mythe werd al in de zeventiende eeuw gepropageerd. Zo ontving Rembrandt van het Amsterdamse stadsbestuur de opdracht om een imponerende voorstelling van de eed van Julius Civilis te schilderen.

In de eerste helft van de negentiende eeuw hadden historieschilders niet te klagen over opdrachten. De opdrachtnemer werd geacht niet alleen een historische gebeurtenis uit het roemrijke verleden te illustreren. Nog belangrijker was de koppeling aan de actualiteit. Historieschilderkunst was in de negentiende eeuw staatspropaganda. In Nederland en België grepen historieschilders terug naar de helden uit hun Gouden Eeuw: Rembrandt, Rubens, Hals, Jordaens. Zo keerde na een aantal decennia neoclassicisme de barok weer terug, met dramatische lichteffecten, grote licht-donkercontrasten en reusachtige formaten. De historieschilderkunst tussen 1830 en 1870 verbindt de romantiek met het realisme. De inhoud is romantisch doordat het verleden geromantiseerd wordt. Maar de vorm is realistisch. Het naturalisme uit de zeventiende eeuw is als een koude prak opgewarmd.

Een bijzonder, maar tamelijk onbekend document van Nederlandse historieschilderkunst uit de negentiende eeuw is de historische galerij van Jacob de Vos Jacobszoon, een reeks van 253 olieverfschetsen die tussen 1850 en 1863 geschilderd werd in opdracht van Jacob de Vos Jacobszoon (1803-1878). Net als de huidige canon van Nederland toont het een aantal vensters op onze nationale geschiedenis. De selectie van 253 historische gebeurtenissen tussen het jaar 40 en 1861 is gemaakt door de opdrachtgever die ook elke voorstelling van zijn commentaar voorzien heeft.

In de negentiende eeuw keek men veel dieper in het verleden dan in de eenentwintigste eeuw. Zijn er in de huidige canon maar zes vensters op de periode van vóór 1600, in de historische galerij uit 1850-1863 zijn er 115 historische gebeurtenissen van vóór 1600 opgenomen. De middeleeuwen zijn duidelijk geen vrolijke tijd. List en bedrog, moord en doodslag, Hoekse en Kabeljauwse Twisten bepalen het beeld.

Helden van het vaderland [ dbnl.org ]