De allereerste films werden gemaakt in Frankrijk en duurden meestal niet langer dan één minuut. “Levende beelden” is een betere benaming want de eerste films waren eigenlijk bewegende foto’s die als kermisattractie vertoond werden. Er was meestal geen verhaal. Alleen de kracht van de illusie, was sterk (en nieuw!) genoeg om de toeschouwer iets sensationeels te bieden. De reactie van het publiek in 1895 op L’Arrivée d’un train en gare de La Ciotat van de gebroeders Lumière is legendarisch geworden. Toeschouwers zouden in paniek zijn geraakt omdat ze dachten dat de trein de zaal in kwam gereden.
Ik kijk graag terug naar de eerste films en naar de eerste foto’s. We zijn tegenwoordig zo afgestompt door het bombardement van beelden, dat we niet meer zien dat fotografie en film eigenlijk tovenarij zijn. De eerste projectoren heetten niet voor niets toverlantaarns. Wanneer je wel eens zelf een foto ontwikkeld hebt in de doka, ken je de ervaring van het beeld dat in het ontwikkelbad op het witte papier tevoorschijn komt. In de kraamkamer van de fotografie voel je iets van het magische van foto-grafie die in de grond een “verschijning” is, een beeld “geschreven” met licht. Deze ervaring is helemaal weggesleten doordat ons netvlies elke dag gebombardeerd wordt foto’s en filmbeelden. Ze zijn op hetzelfde niveau gekomen als alle andere visuele prikkels.
Net als in de geschiedenis van de schilderkunst zie je bij fotografie en film ook een ontwikkeling die in het collectieve bewustzijn verwerkt wordt. Wanneer filmmakers verhalen gaan vertellen in het nieuwe medium ontstaat er een filmtaal en het publiek leert deze te interpreteren. We zijn nu zo vertrouwd met een flash back dat we daar niet eens meer over na hoeven te denken. Als we er wél bij stilstaan, realiseren we ons hoe magisch het medium film is. Het is in staat de tijd in te dikken, om te buigen en terug te spoelen. Film geeft de illusie dat we meester over de tijd zijn. Edgar Reitz, de schrijver en regisseur van Heimat, stelt dat film geen tijdverdrijf is, maar tijdwinst. De grammatica van de film heeft zich in de eerste decennia van de film ontwikkeld en is opgenomen in ons collectieve bewustzijn. De prijs voor conditionering aan een medium is dat de oorspronkelijke verwondering afslijt.
van Georges Méliès
Door terug te gaan in de geschiedenis kunnen we een omgekeerde beweging uitproberen: het oude weer nieuw laten worden. Is het mogelijk om een schilderij uit 1600, een foto uit 1850 of een film uit 1910 te zien zoals de mensen het toen zagen? Kunnen we de conditionering tijdelijk tussen haakjes zetten en het nieuwe, de betovering, opnieuw ervaren. Ik denk het wel, al hebben we door onze plaats in de geschiedenis een definitief ander bewustzijn gekregen dan iemand uit 1850. Maar het bewustzijn van onze voorouders is gedeeltelijk te achterhalen…
We staan op de hoogste trede in de geschiedenis en zien letterlijk veel meer verleden dan onze voorouders. Maar we blijven intussen wel dwergen die op de schouders van reuzen staan. We kunnen ons oefenen om op de grond, in het hier en nu, te gaan staan zodat we op kunnen kijken naar die reuzen. Het zou dwaas zijn om op het verleden en op de traditie neer te kijken, als iets dat achter ons ligt en dat we overtroffen hebben.
Bij Méliès zien we een analoog knutselplezier dat door CGI achterhaald is, maar waar het hart van opspringt.
Bepaalde ervaringen, die onze voorouders (of wijzelf als kind) nog hadden, lijken nu te zijn verdwenen. We zijn gewend aan het digitale leven maar hebben ons daarmee ook verbonden met een snelheid en hoeveelheid die ver boven de menselijke maat ligt. Vroeger kon ik tien of twintig nummers op een cassettebandje opnemen. Wilde ik een nummer luisteren, dan moest er eerst gespoeld worden. Nu heb je een paar duizend nummers op een USB-stick die direct toegankelijk zijn. Maar kunnen we al die nummers ooit beluisteren, laat staan dat we er een relatie mee aan kunnen gaan?
Wat voor muziek geldt, geldt voor beelden misschien nog veel meer. Zijn we nog in staat om “langzaam” te kijken met al die illusies die de hele dag op ons afkomen via internet, televisie, kranten en tijdschriften, reclameborden, enz.? Voor aandachtige visuele waarneming hebben we vaak geen geduld meer, omdat we opgejaagd worden door de ontelbare beelden om ons heen.
van Georges Méliès
Nu zijn er verschillende manieren om even te ontsnappen aan de maalstroom van beelden. Meditatie is een prima weg. Maar we kunnen ook actief mediteren, een weg die Descartes aanprijst. Oude schilderijen, foto’s en films zijn heel geschikt om aandacht te bundelen en tegelijkertijd een tijdreis en bewustzijnsreis te maken. Un voyage extraordinaire.
