In de jaren tachtig was ik een fan van David Lynch. Het begon voor mij met The Elephant Man (1980) dat ik nog altijd zijn beste film vind. Met Blue Velvet (1986) vestigde hij zijn naam in Nederland. In datzelfde jaar zag ik Eraser head (1977), een inktzwart surrealistisch sprookje. Aan het begin van de jaren negentig stond David Lynch op zijn hoogtepunt. Op televisie zond de VPRO iedere zondagavond Twin Peaks (1990-1991) uit, een soap voor intellectueel Nederland.
Toen ik in 1990 in een Rotterdamse bioscoop Wild at heart (1990) zag, voelde ik voor het eerst afkeer van de zwarte humor van de regisseur en zijn publiek. Ik herinner me een scène waarin een hond er na een bomaanslag met een afgerukte hand in zijn bek vandoor gaat. Het cynische gegrinnik om mij heen irriteerde mij. Twaalf jaar later zag ik in Kriterion in Amsterdam Mulholland Drive. Ik merkte toen dat voor mij de magie was uitgewerkt. En nu ik deze film gisteren na nog eens twaalf jaar voor de tweede keer zag, weet ik het zeker.
Zoals John Ford zich met de western verbonden heeft, zo heeft David Lynch zich met het mystery genre verbonden. Beiden definieerden het genre opnieuw met iconische beelden en cinematografische stijlmiddelen. Wat monument valley is in het werk van Ford, is de act in het theatertje met rode gordijnen in het werk van Lynch. Naast de iconische beelden heeft de cinematografie ook een uitgesproken signatuur. Lynch is niet de uitvinder van de handheld shot die heel langzaam een ruimte binnendringt, maar past deze overvloedig veel toe in combinatie met onheilszwangere muziek. Dit effect maakt van suspense en mystery een karikatuur maar werkt, net als een penetratie in een pornofilm, altijd. Als iemand naast je in een schemerige ruimte, ineens stil blijft staan en fluistert: “stil! er is iets…” gaan de nekharen vanzelf overeind.
Voor een goede mystery film gelden voor mij een paar voorwaarden. Geheimzinnigheid hoort uiteraard bij het genre, maar bevredigt alleen als er een (deel van de) puzzel wordt opgelost of er in ieder geval de illusie is dat er puzzelstukjes aan elkaar vallen. Zelden, zoals in Picnic at hanging rock (1975), werkt het wanneer er aan het einde van de film helemaal niets echt duidelijk is geworden. Daarnaast mag die geheimzinnigheid niet louter een stijlmiddel worden. Het moet de vertelling aan de binnenkant spannend maken en kan er beter niet als een sausje overheen gegoten worden.
Precies daarom haak ik af bij Mulholland Drive. De sfeer is aantrekkelijk surrealistisch gemaakt. Lynch toont zich als verteller weer een meester in stijlfiguren: hij speelt net zoals in zijn vorige films weer met het contrast tussen de onschuld en het lugubere en bedient zijn publiek opnieuw met grotesken, zwarte humor en seks. En natuurlijk acteert Naomi Watts fantastisch. Ze brak na deze film terecht door.
Maar ondanks al deze uiterlijkheden die de filmcritici zo bekoren, blijft de film hangen in een opzettelijk veroorzaakte mist. De droomachtige sfeer, waardoor een mystery zo onder de huid kan kruipen en schuurt met de werkelijkheid, heeft zich verzelfstandigd. Mulholland Drive is een black box vol losgeknipte rafelranden.
