VPRO’s Tegenlicht dook gisterenavond in de oorzaken van de opkomst van IS in Syrië en Irak. Het was een enigszins voorspelbare uitzending omdat de VPRO geneigd is om de nadruk te leggen op de rol van het Westen (lees: de Verenigde Staten) en het conflict tussen soennieten en sji’ieten te marginaliseren. Dus begonnen de wijze lessen met 9/11 en de inval in Afghanistan in 2001 en de inval in Irak in het voorjaar van 2003. Vanaf het moment dat George W. Bush op het dek van de USS Abraham Lincoln op 1 mei 2003 zijn Mission Accomplished-speech hield, kon de werkelijke strijd in Irak gaan beginnen. Nu de Amerikanen het bewind van Saddam Hussein omvergeworpen hadden, was er een machtsvacuüm ontstaan. De sji’itische minderheid, die decennialang was onderdrukt, liet nu van zich horen. Bagdad werd het decor van vrijwel dagelijkse zelfmoordaanslagen.

Volgens velen is dit allemaal de schuld van Amerika. Onder valse voorwendselen was Amerika in 2003 Irak binnengevallen. In plaats van democratie te brengen, kwam er maatschappelijke chaos. En Irak werd de voedingsbodem voor de terroristische organisatie IS. Kortom: De Amerikanen hebben IS zélf in het leven geroepen. Dat is natuurlijk kort door de bocht, maar vaak wordt wél op deze manier geredeneerd.

Tegenlicht had ook anders kunnen beginnen. Niet in 2003 met de oorlog in Irak, maar in het jaar 632, toen er na de dood van Mohammed een strijd ontstond over zijn opvolging. Twee personen maakten aanspraak op de titel van kalief (opvolger): Mohammed’s vriend Aboe Bakir en Mohammed’s neef Ali. Het 14 eeuwen oude conflict tussen soennieten en sji’ieten was geboren. Het Zuiden van Irak geldt als de bakermat van de sji’ieten. Hier ligt de sji’itische stad Najaf waar volgens de overlevering Ali begraven ligt, voor de sji’ieten de eerste opvolger van Mohammed, die echter door de soennieten niet erkend wordt.

Vanuit dit historische vertrekpunt, komt de geschiedenis van IS en de religieuze strijd in het Midden-Oosten in een ander licht te staan. Amerika heeft met het verwijderen van Saddam Hussein de eeuwenoude vete tussen sji’ieten en soennieten weer doen oplaaien. Maar het zijn vooral de sji’ieten en soennieten die elkaar met zelfmoordaanslagen bestoken.

Een van de personen die in de Wijze Lessen van Tegenlicht aan het woord is, zegt: “Religie komt pas later, dat is een instrument dat wordt gebruikt. Politieke motivatie komt eerst.” Dit lijkt een verdediging van de stelling dat IS niets met de islam te maken heeft, maar dat de religie erbij wordt gehaald om vooral jonge mannen te mobiliseren. Tegelijkertijd moeten we ons dan bedenken dat dit ook het concept van Mohammed geweest is. Zijn doel was alle bedoeienstammen van het Arabische schiereiland te verenigen tegen Mekka. Hij gebruikte een zuiver theoretisch monotheïsme om alle neuzen dezelfde kant op te laten wijzen en om zijn doel te bereiken. Precies zoals IS doet. De islam is vanaf het prille begin politiek gemotiveerd. IS betekent: Islamitische Staat.

Bovenstaande les geeft Tegenlicht niet. Het doceert uiteindelijk wat de gemiddelde VPRO-kijker toch al meende te weten: Als de Amerikanen in 2003 geen oorlog tegen Irak waren begonnen, hadden we de ellende met IS nu niet gehad. Het religieuze conflict tussen sji’ieten en soennieten bleef daarbij helemaal onderbelicht.

wijze lessen uit het Midden-Oosten [ tegenlicht.vpro.nl ]

Het antwoord van Marilynne Robinson op de vraag wat er nu zo moeilijk is aan het christendom: het christendom! Ze legt uit wat ze daarmee bedoelt: “liefde voor de vijand.” Dat druist helemaal in tegen de menselijke natuur en maakt het juist zo moeilijk om Christus te volgen naar het Kruis. Zeker in onze tijd met zijn angstaanjagende terrorisme.

Biologen zien de mens als een dier dat bij bedreiging de Fight or flight response vertoont: vechten of vluchten. Voor Marilynne Robinson is de mens geschapen naar Gods beeld en gelijkenis. Dat betekent o.a. dat de mens, anders dan het dier, zijn instinct kan overstijgen met (zelf)reflectie. Het doel van terroristen is om regeringsleiders te verleiden tot angstpolitiek. Een oorlogsverklaring, zoals die van Bush of Hollande, is precies wat terroristen willen. Het is beter om eerst na te denken. Maar kan een regeringsleider zich dat überhaupt veroorloven wanneer het volk huilt en naar genoegdoening verlangt?

Robinson heeft grote bewondering voor Obama en deelt zijn zorg over Europa, dat volgens hem lang niet genoeg doet voor zijn eigen veiligheid. Als de VS dat wél doen, krijgen ze vooral vanuit Europa de kritiek dat ze optreden als arrogante grootmacht of “de politie van de wereld”. Maar Amerikanen trekken zich over het algemeen weinig van die kritiek aan. Het gebrek aan daadkracht in Europa grenst voor hen aan lafheid. Fight or flight?

Marilynne Robinson is pessimistisch over beschavingen. Ze hebben altijd geweld uitgeoefend en zijn daardoor uitvergrotingen van de instinctieve menselijke natuur. Het gaat altijd weer over het vergroten van macht en de angst om deze macht te verliezen. Het christelijk geloof zet alles op z’n kop omdat de angst verruild wordt met de liefde voor de vijand. Maar welk mens is daartoe in staat? Zonder Gods hulp is het onmogelijk.

Marilynne Robinson en Obama in gesprek [ nybooks.com ]
A conversation with Marilynne Robinson [ thenation.com ]

Gisteren kreeg ik de DVDbox van het laatste seizoen van Mad Men. De 14 episodes spelen zich af in 1969 en 1970. De serie werkt als een tijdmachine. Het tijdsbeeld is tot in de kleinste details gereconstrueerd. Eet iemand voor de televisie een zak chips, dan kloppen niet alleen het interieur en de kleding, maar dan is het ook echt een oud toestel waarop het beeld aan de rand soms iets scheeftrekt en dan zitten de chips ook echt in een verpakking uit de jaren zestig. Dat alleen al maakt Mad Men zo leuk om naar te kijken.

Mad Men beperkt zich niet tot het aftasten van de oppervlakte van de sixties, maar duikt ook de diepte in. De reclamejongen, en Don Draper in het bijzonder, blijkt een krachtige metafoor van de Verenigde Staten. Het decennium begon vol zelfvertrouwen en optimisme met een charismatische jonge president en eindigde met de moord op Martin Luther King en Bobby Kennedy en de Vietnamoorlog. Aan het einde van het decennium kwam er toch nog een opkikker voor de Amerikanen: ze wonnen de space race van de Russen en brachten de eerste mens op de maan. Don Draper is de vleesgeworden American Dream: hij heeft succes omdat hij succes uitstraalt. Hij weet hoe dat moet, want het is zijn vak. In 1969 vertoont de Amerikaanse Dream barsten en is Draper door zijn partners op non-actief gesteld.

Mad Men Season 7 [ en.wikipedia.org ]