Wij zijn zo vertrouwd geraakt met fotografie en film dat we ons moeilijk kunnen voorstellen hoe overrompelend de schilderijen van Caravaggio destijds waren. Zoiets had de wereld nog nooit gezien. Zijn werk sloeg in als een bom. Net als in het museum van Madame Tussaud bracht hij je oog in oog met de heiligen, de apostelen en met Jezus Zelf. Deze overrompelende directheid kwam door twee noviteiten in de schilderkunst. Ten eerste plaatste Caravaggio de figuren midden in de ruimte. Hij brak met een verbluffende ruimtelijke illusie door het platte vlak heen en laat ons kijken in een donkere ondiepe ruimte, waarin de personages als wassen beelden tevoorschijn komen. Ten tweede koos hij zijn modellen uit het volk. Zijn heiligen en apostelen waren niet de geïdealiseerde personages uit de Renaissance, maar gewone boeren en arbeiders. Jezus‘ discipelen waren tenslotte vissers, volkse types. Caravaggio was een vechtersbaas. Regelmatig kwam hij in aanvaring met het gezag en belandde daardoor meerder malen in het gevang. Toen hij iemand van het leven had beroofd, moest hij vluchten en leidde hij een zwervend bestaan. Hij werd maar 38 jaar oud en stierf in 1610.

Als je iets van Caravaggio‘s kunst wilt begrijpen, is het belangrijk iets van zijn tijd te weten, met name van de ontwikkelingen binnen de kerkelijke kunst. Met het Concilie van Trente begon de Contrareformatie, het antwoord van de katholieke kerk op de Reformatie. Beeldende kunst werd als propagandamiddel ingezet tegen de Reformatie, die in Rome beschouwd werd als het werk van scheurmakers. De Reformatie die in Duitsland begonnen was, had daar het gewone volk gemobiliseerd en een sociale omwenteling teweeggebracht.

De boerenbevolking die een armoedig bestaan leidde en traditioneel door de katholieke kerk was klein gehouden, kwam in opstand en beschouwde de Reformatie niet alleen als een sociale bevrijding, maar ook als een waarachtige geloofsbeleving. Zonder tussenkomst van de katholieke kerk was het nu mogelijk om rechtstreeks contact te hebben met God. De kerkelijke beeldende kunst werd als diefstal van de armen gezien. Door het Woord, dat nu dankzij de Bijbelvertaling van Luther voor de gewone man toegankelijk was geworden, kon het volk onmiddellijk in contact komen met God. Beelden werden geassocieerd met de uitbuiting van het gewone volk door de clerus.

In de tweede helft van de zestiende eeuw waren er twee richtingen in het christelijk geloof gekomen. De Reformatie keerde zich van het beeld af terwijl de Contrareformatie het beeld juist ging inzetten om betrokkenheid met de gewone man te tonen. De heiligen en apostelen kwamen nu heel dichtbij het volk te staan. De kunstenaars die in opdracht van katholieke kerk werkten, wilden de gewone man te laten zien dat de figuren uit de Bijbel ook lieden uit het gewone volk waren. De beeldende kunst van de Contrareformatie moet daarom gezien worden als onderdeel van een tegenoffensief. De sociale omwenteling waarin het volk in Duitsland de rooms katholieke kerk de rug toekeerde, moest gekeerd worden door het volk voor zich te winnen. De beeldende kunst van de Contrareformatie kun je enigszins vergelijken met commerciële televisie: het volk krijgt zijn voedsel, terwijl de propaganda er door gehusseld is.

In de documentaire over Caravaggio staat zijn schilderij van De gevangenneming van Christus centraal. De voorstelling focust op het emotionele hart van de vertelling. In vroegere voorstellingen van de gevangenneming van Christus, bijvoorbeeld in het beroemde fresco van Giotto, wordt meer veel meer verteld dan alleen de kus van Judas, ook al staat deze in de voorstelling centraal. We zien ook zijn apostelen afgebeeld en Petrus die het oor afsnijdt van een soldaat.

Maar Caravaggio zoomt helemaal in op de kus van Judas en maakt van al het andere bijzaak. Ook houdt hij zich aan het woord uit de Bijbel: “en het was nacht”. Het verraad van de Zoon des mensen, vindt dus plaats in het holst van de nacht en tegelijkertijd is dat een geestelijke nacht. Om dat zichtbaar te maken, werkte Caravaggio op een donkere ondergrond. In de documentaire zien we ook hoe iemand een kopie van het schilderij maakt zodat we iets van Caravaggio‘s werkwijze kunnen zien. De gezichten die door kaarsen belicht worden, drijven als eilanden in een zee van duisternis. Wat bij Giotto op de achtergrond allemaal zichtbaar is, blijft bij Caravaggio allemaal in het duister. Zo worden we alleen geconfronteerd met het meest wezenlijke: het verraad van Christus en daarmee met ons eigen verraad.

Caravaggio schilderde dit meesterwerk overigens voor zijn beschermheer Ciricaco Mattei, een schatrijke Romeinse edelman en dus niet in opdracht voor de rooms katholieke kerk. Het werk was bedoeld om indruk te maken op de notabelen in Rome en dus om macht te tonen. Het gewone volk had geen toegang tot de paleizen van Mattei en zal dit schilderij nooit gezien hebben. Zij moesten het doen met derderangs Caravaggio‘s en tableau vivants van aangeklede poppen.

programmas.canvas.be