Toen ik Der Student von Prag (1913) zag, merkte ik hoe primitief de cinematografie honderd jaar geleden nog was. Nergens in de film zit een close up, laat staan een dollyshot. Toch kondigt deze film, die zeven jaar voor Das Cabinet des Dr. Caligari (1920) ontstond, de Duitse expressionistische film aan. Meestal denken we daarbij aan formele kenmerken zoals sterke licht-donkercontrasten, diagonalen en uitvergrootte emoties. Maar vaak wordt vergeten dat de Duitse expressionistische film wortelt in de Romantiek en dan blijkt Der Student von Prag een schakel tussen de Romantiek en de expressionistische film in Duitsland.

Inhoudelijk liggen Der Student von Prag, Das Cabinet des Dr. Caligari en Nosferatu dicht bij elkaar. Het zijn namelijk griezelverhalen en het griezelverhaal is een uitvinding van de (donkere) Romantiek. De Duitse schrijver Hanns Heinz Ewers baseerde zijn verhaal Der Student von Prag losjes op verschillende bronnen: de Faust legende, William Wilson (1839) van Edgar Allen Poe, Peter Schlemihls wundersame Geschichte (1814) van Chamisso en vooral Die Geschichte vom verlornen Spiegelbilde (1815) van E.T.A. Hoffmann.

In L’ecran demoniaque schrijft Lotte Eisner dat de toneelspeler Paul Wegener, die de student van Praag (Balduin) speelt, gefascineerd was door de mogelijkheden van de film. Er waren in dit nieuwe medium dingen mogelijk die op de planken nooit gerealiseerd konden worden. Dat zien we bijvoorbeeld in Der Student von Prag wanneer we Balduin verbijsterd ziet hoe zijn eigen spiegelbeeld triomfantelijk uit de spiegel stapt. Wegener zag dat dit soort eenvoudige trucages een droomwereld mogelijk maakten, waarin de fantastische en duistere verhalen van E.T.A Hoffmann tot leven konden komen.

In de jaren voor de Eerste Wereldoorlog waarin Wegener in Der Student von Prag (1913) en Der Golem (1914) speelde, was er vooral in Duitsland een grote belangstelling voor de psychoanalyse. Het onderbewustzijn werd artistiek geëxploiteerd, net als honderd jaar eerder toen de romantici zich op het onderbewustzijn stortten. Film bleek een ideale uitdrukkingsvorm om de binnenwereld zichtbaar te maken, want als geen ander medium konden “levende beelden” het etherische karakter van de ziel tot uitdrukking brengen, met name haar angsten en verlangens.

Er kwamen verschillende remakes van Der Student von Prag. In de versie van Henrik Galeen uit 1926 zien we dat de art director goed gekeken heeft naar Zwei Männer in Betrachtung des Mondes van Caspar David Friedrich. Dit schilderij toont de romantische fascinatie voor het geheimzinnige. Het schilderij vat in eenvoudige beelden de Romantiek krachtig samen: de volle maan als het symbool van het onbewuste en de grillige boomwortels als beeld van het onnavolgbare van de natuur, waarin de mens geworpen is. We zien bij Friedrich de mens nooit zoals in Renaissancistische portretten als trotse heerser over het landschap, maar altijd als nietig figuurtje dat in de natuur “geworpen” is. Deze “geworpenheid” zien we ook in de Duitse expressionistische film. Het is niet voor niets dat het hoofdwerk van het existentialisme Sein und Zeit (1927) in de vroege jaren twintig ontstaan is. Maar dat is weer een heel ander verhaal.

Romantiek & Expressionisme [ W&V ]