The Ottomans, Europe’s Muslim Emperors
De BBC zond afgelopen drie weken op zondagavond de documentaire The Ottomans, Europe’s Muslim Emperors uit in drie delen. We kregen niet alleen een geschiedenisles over ruim 500 jaar Ottomaanse overheersing in het Midden-Oosten, Noord-Afrika en de Balkan, maar ook inzicht in de huidige ontwikkelingen in Turkije en het Midden-Oosten. Om het Midden-Oosten te begrijpen is historische kennis over het Ottomaanse Rijk onontbeerlijk. Voor mij was het een eye opener, vooral als het gaat om islam en moderniteit. De ondergang van het Ottomaanse Rijk had alles te maken met de technologische vooruitgang van het christelijke Europa en de remmende werking van de islam op hervormingen binnen het Ottomaanse Rijk.
In de achttiende eeuw was het Ottomaanse Rijk over haar hoogtepunt heen. Rusland begon aan zijn expansie naar het Zuiden. In de Russisch Turkse Oorlog van 1735 tot 1739 moesten de Ottomanen de Krim opgeven. In de daarop volgende 175 jaar zou het Ottomaanse Rijk stukje bij beetje afbrokkelen. De voornaamste oorzaak van het verval is dat de islam een afkeer heeft van de moderniteit waardoor Europa en Rusland in technologisch opzicht superieur konden worden tegenover het Ottomaanse Rijk. Pas in 1926 zou Atatürk de moderniteit en daarmee de westerse geest omhelzen. Het Arabisch schrift werd binnen enkele maanden vervangen door het Latijnse alfabet, Turkije stapte over op de westerse (christelijke!) jaartelling en maakte van de zondag de rustdag.
Deze maatregelen versoepelden de relatie met Europa en Amerika. Maar de meest revolutionaire verandering was dat Atatürk de islam terugdrong uit het publieke domein. In de moderne republiek Turkije die uit het Ottomaanse Rijk verrezen was, had de westerse geest het gewonnen van de islam. Dit veroorzaakte in de moslimwereld een crisis van ongekende omvang. Het grootste islamitische rijk ter wereld was ineengeschrompeld en het moederland Turkije had de westerse (christelijke) geest overgenomen. Bovendien had de islamitische wereld met de verbanning van de laatste sultan Mehmet VI in 1924 geen kalief (opvolger van Mohammed) meer.
De doodstrijd van het Ottomaanse Rijk begon in 1876 met het aantreden van sultan Abdülhamit II. Griekenland, Servië, Vodjvodina, Moldavië en Walachije waren in de negentiende eeuw al verloren gegaan en nu stond de rest van de Balkan op het spel. In de negentiende eeuw waren overal in Europa nationalistische bewegingen ontstaat en ook op de Balkan streefden de onderdrukte volkeren naar een eigen staat. Hun identiteit vonden ze in het christendom en in het zogenaamde panslavisme. In hun strijd tegen de Ottomaanse bezetter werden deze onafhankelijkheidsbewegingen gesteund door de grote slavische broeder Rusland. De sultan voelde de Russische dreiging op de Balkan en besloot het nationalistische verzet uit te roeien. Daardoor greep Rusland in en brak er opnieuw een Russisch-Turkse Oorlog (1877-1878) uit. De oorlog liep bijna rampzalig af voor het Ottomaanse Rijk.
De Russen bevrijdden de onderdrukte Bulgaren en trokken samen met hen op naar Constantinopel. Op 19 januari 1878 werd het Verdrag van San Stefano ondertekend, waarin het Ottomaanse Rijk zijn nederlaag op Rusland en Bulgarije moest erkennen. Tijdens het Congres van Berlijn werd het Verdrag van Stefano herzien, omdat de grootmachten Engeland en Oostenrijk-Hongarije de Russische dominantie vreesden. Hierdoor kwam er uitstel van executie voor het Ottomaanse Rijk.
De slotfase van het Ottomaanse Rijk begon in 1908 met de revolutie van de Jonge Turken. Deze perkte de macht van de sultan in en gaf het Ottomaanse Rijk een grondwet. Deze revolutie had onmiddellijk gevolgen voor de Balkan. Oostenrijk-Hongarije annexeerde nu Bosnië-Herzegovina waarover het sinds het Congres van Berlijn toezicht had gekregen. Dit was tegen het zere been van Servië. De spanning op de Balkan zou daardoor gaan oplopen. In 1912 brak de Eerste Balkanoorlog uit waarbij de Ottomaanse bezetter werd teruggedreven. Het jaar daarop volgde een tweede Balkanoorlog. In 1914 zou de Derde Balkanoorlog de Europese grootmachten meesleuren in de Eerste Wereldoorlog. Deze zou een einde maken aan vier keizerrijken: het tsaristische Rusland, het Duitse Keizerrijk, Oostenrijk-Hongarije en aan het Ottomaanse Rijk. In het begin van de jaren twintig ontstond een nieuwe wereldorde waarin de monarchie had plaatsgemaakt voor de republiek .
De laatste drie sultans waren Abdülhamid II (1876-1909), Mehmet V (1909-1918) en Mehmet VI (1918-1922) . Sinds 1908 had de sultan nog weinig te vertellen en in 1922 werd het sultanaat zelfs opgeheven. Atatürk werd de eerste president van de moderne republiek Turkije. Mehmet VI werd nog wel gekozen tot de officiële opvolger van Mohammed. Maar in 1924 werd hij gedwongen Turkije te verlaten. Op dat moment had de moslimwereld voor het eerst sinds Mohammed geen kalief meer. Dat zou een grote schok zijn voor de islamitische wereld. Doordat de soennitische moslims niet meer één geestelijke leider hebben, is de onrust en verdeeldheid in de islamitische wereld toegenomen.
