Sinds het begin van deze eeuw lijkt de Verlichting helemaal terug, met name als de remedie tegen religieus fanatisme. Dat de islam nog “door de Verlichting moet” is een stelling die sinds 9/11 veel geklonken heeft. Ooit begon de Verlichting als een beschavingsoffensief. Dat was in de eerste plaats gericht tegen de misstanden van kerk en koning. Voltaire ging met zijn écrasez l’infâme! voorop.

Immanuel Kant benadrukte dat de mens zijn onmondigheid achter zich moest laten en spoorde hem met de imperatief sapere aude aan zelf te durven denken. Verlichting stond voor de volwassenwording van de mensheid. Na een lange “kindertijd” waarin geloof en bijgeloof heersten, werd de mensheid door de Verlichting uit zijn dogmatische sluimer gewekt. Aan het einde van de achttiende eeuw ontstond zo de moderne burger. Tegenwoordig is de durf om zelf na te denken even vanzelfsprekend als onze hartslag.

Toch waren er sinds de opkomst van de Verlichting denkers die twijfels hadden bij de triomftocht van de Ratio. In de Verlichting domineerden het verstand en de wetenschap terwijl geloof en intuïtie werden weggedrukt. De uitspraak van Pascal, het hart heeft zijn redenen die de rede niet kent benadrukte de kennis van het hart. Sinds de zeventiende eeuw kunnen we een traditie onderscheiden die van Pascal via Rousseau en de romantici naar Schopenhauer, Freud en Bergson leidt en waarin de Verlichting gerelativeerd wordt. Het is een illusie te denken dat de rede in staat is ons bewustzijn helemaal te verlichten, want er blijven altijd verborgen hoekjes waarin ons verstand buitenspel staat en waarin we aangewezen zijn op ons geloof. Het waren vooral de romantici die hier de aandacht op vestigden.

Een van de eerste criticasters van de Verlichting was Friedrich Heinrich Jacobi. In 1785 publiceerde hij Über die Lehre des Spinoza in Briefen an den Herrn Moses Mendelssohn waarin hij Spinoza onder de aandacht bracht onder de Duitse intellectuelen. Dit geschrift werd een opmaat voor het Duitse Idealisme, de filosofie die met Fichte, Hegel en Schelling een stempel zou drukken op het intellectuele klimaat in Duitsland tussen 1790 en 1830.

Twee jaar later schrijft Jacobi David Hume über den Glauben oder Idealismus und Realismus: Ein Gespräch waarin hij de filosofie van Immanuel Kant onder vuur neemt. Hij stelt dat het geloof allesbepalend is voor de mens, ook voor de wetenschapper. Want tenslotte is elke grond waarop wij bouwen een aanname. Tegenwoordig wordt Jacobi samen met Johann Gottfried von Herder, Johann Georg Hamann en Friedrich Schleiermacher gerekend tot de zogenaamde geloofsfilosofen.