van Orlando Figes
In het voorjaar van 2014 schreef ik op deze blog een paar stukjes over de Krimoorlog (1853-1856). Na de inlijving van de Krim door Poetin wilde ik meer weten over dit schiereiland in de Zwarte Zee dat van zo’n grote strategische betekenis is. Verliep de annexatie in 2014 vreedzaam, in het verleden was dat vaak anders. Het dieptepunt in de strijd om de Krim was de oorlog die ernaar genoemd is, hoewel de naam Krimoorlog eigenlijk niet juist is. De Krim was tussen 1853 en 1856 wél het voornaamste strijdtoneel, maar er werd ook gevochten in de Kaukasus, de Donaudelta en zelfs was er een Britse blokkade voor Sint Petersburg in de Finse Golf. In Rusland heet deze oorlog dan ook Восто́чная война (Oosterse Oorlog).
Het boek van Orlando Figes heeft juichende kritieken gekregen. Figes maakte veel gebruik van Russische bronnen die tot voor kort niet voor westerse historici toegankelijk waren. Daardoor kan hij het Russische perspectief beter belichten. Inmiddels heb ik ruim honderd van de 656 bladzijden gelezen en ik zit nog steeds in de aanloop van de oorlog ergens in de jaren veertig van de negentiende eeuw. Het is opvallend hoeveel parallellen er te trekken zijn met onze tijd. Religie en economische belangen speelden in de Krimoorlog een centrale rol. Waarschijnlijk is dat met de meeste oorlogen zo, maar in de Krimoorlog komt een tegenstelling naar voren die nog altijd speelt, namelijk het conflict tussen de islam en de westerse wereld. Rusland speelde daarin een bijzondere rol.
Enerzijds maakte Rusland deel uit van het Concert van Europa, de wereldorde die tijdens het Congres van Wenen in 1815 was vormgegeven. Samen met Engeland, Oostenrijk en Pruisen was Rusland de vierde grootmacht die Napoleon verslagen had. Tsaar Alexander I had een heel eigen visie op de Restauratie en nam in het najaar van 1815 het initiatief tot de Heilige Alliantie, een conservatief bondgenootschap tussen Rusland, Oostenrijk en Pruisen op christelijke grondslag. De liberale Engelsen waren ironisch over de ambities van Alexander I. Zijn verlangen naar een christelijk Europa vonden ze even wereldvreemd als lachwekkend. Op het Congres van Wenen werd met het herstellen van de monarchieën in Europa de revolutionaire geest weer terug in de fles gedwongen. Daar had je geen Heilige Alliantie voor nodig, vond men in Londen.
In 1815 was er in het Concert van Europa dus al geen klinkende harmonie tussen Engeland en Rusland. De situatie doet enigszins denken aan die van 130 jaar later toen de Verenigde Staten en de Sovjet Unie door de omstandigheden als geallieerden in elkaars armen gedreven waren, maar in de meeste gevallen tegenover elkaar lagen. Tussen Engeland en Rusland groeiden tussen 1815 en 1850 spanningen, met name in Azië waar beide grootmachten hun invloedssfeer wilden vergroten. De Cold War tussen Engeland en Rusland heette in de negentiende eeuw The Great Game.
In Engeland greep de russofobie om zich heen als een epidemie. De Engelsen waren er als de dood voor dat Rusland via Perzië en Afghanistan een bedreiging zou worden voor hun koloniale rijk in India. De Russische buitenlandse politiek in Centraal Azië werd vanuit Londen met grote argwaan gevolgd en de goede voorwendselen waarmee de Russen op de Balkan handelden werden met nog grotere argwaan bekeken. Nicolaas I, de opvolger van zijn broer Alexander I had zich namelijk uitgeroepen als de verdediger van het orthodoxe geloof en als de beschermheer van de orthodoxe christenen binnen het Ottomaanse Rijk. Maar voor de Engelsen was dit vooral een rechtvaardiging voor de Russische expansie op de Balkan. Ook Oostenrijk keek sinds 1829 met argusogen naar de Russische aanwezigheid in de Donauvorstendommen Moldavië en Walachije.
Orlando Figes beschrijft de aanloop naar de Krimoorlog in details en begint al in de achttiende eeuw. Het was namelijk onder de regering van Katharina II (1762-1796) dat de Russische opmars naar het Zuiden begon. Tijdens de Russisch-Turkse Oorlog van 1768 tot 1774 werd niet alleen het Kantaat van de Krim onafhankelijk van het Ottomaanse Rijk maar kreeg Rusland volgens het Verdrag van Küçük Kaynarca ook de status van beschermheer van alle orthodoxe christenen binnen het Ottomaanse Rijk. Deze bepaling zou in de negentiende eeuw grote gevolgen hebben.
