In het kunstenaarsportret Neo Rauch – Gefährten und Begleiter filmt Nicola Graef niet alleen op zijn atelier in Leipzig maar volgt ze Neo Rauch over de hele wereld, met name in de Verenigde Staten. We zien hem tijdens openingen van tentoonstellingen (in de galerie van David Zwirner) in New York, in Los Angeles en in Miami. David Zwirner vertelt waarom de Amerikanen het werk van Neo Rauch zo aantrekkelijk vinden. De schilder uit Leipzig representeert voor de Amerikanen het typisch Duitse gevoel voor geschiedenis en identiteit. Uiteraard is Rauch zelf ook de representant van een fascinerend stukje naoorlogse Duitse geschiedenis: de DDR. Zijn schilderijen leunen op het sociaal realisme met de nadruk op de menselijke figuur in actie. Hij plaatst deze graag in het Oost-Duitse landschap. Dit alles wordt opgediend in aansprekende kleuren.

Natuurlijk heeft Rauch eind jaren negentig mee kunnen liften op de ostalgie en sinds 2003 op het succes van Good Bye Lenin! De DDR was hip geworden. DDR-design werd gretig verzameld en als retro gerecycled. Het werk dat Rauch vlak na de Wende in de jaren negentig maakte, verwijst overduidelijk naar de iconografie inclusief de typografie van de jaren vijftig. Hij laat ook een voorkeur zien voor de kleuren uit die tijd: vaal blauw, warm geel, rode oker, warm groen en grijs. Zo roept hij een tijd op waar je naar terug zou willen. Nostalgie.

Het gevoel van nostalgie combineert hij met een gevoel van onbehagen. Dat is bijvoorbeeld te zien in het schilderij Alte Verbindungen uit 2008. Het is een droomachtig tafereel. De figuren rechtsonder lijken uit een Real Estate Advertorial uit de jaren vijftig geplukt. Maar Rauch heeft hier ook duidelijk naar Max Beckmann gekeken. Het is een alledaags Home sweet home tafereel. Of de aktetas naast de man duidt op aankomst of vertrek is niet duidelijk. Maar verontrustend is al het andere: de lucht, het monolithische gebouw en natuurlijk die reusachtige knikkerbaan die als een open wond in het landschap ligt. De titel, die bij de interpretatie meestal een voorzet geeft, brengt ons niet veel verder. Oude verbindingen… Doe maar een gooi.

In een werk dat Rauch vijftien jaar geleden schilderde, komt de verbinding met het verleden expliciet naar voren in de figuur rechts in een uniform uit de Napoleontische tijd. Waarom deze figuur hier staat is niet duidelijk. Wat de anderen erbij doen, is evenmin duidelijk. Ze zijn “met iets bezig”. De titel brengt ons ook al niet verder. Dat het tafereel zich in een schuur afspeelt, hadden we al gezien. Er een suggestie van een verhaal en van geschiedenis gegeven. Tegelijkertijd blijft het tafereel oppervlakkig, een mengelmoesje.

Das Gehege (2016) vind ik veel overtuigender dan Scheune (2003). Het is subtieler. Hier trekt Rauch een parallelle wereld open. We zien een tafereel dat zich in de zeventiende eeuw in Duitsland zou kunnen afspelen, maar dan niet tijdens de Dertigjarige Oorlog. In deze parallelle wereld is de geschiedenis een andere kant op geslingerd. Alsof er een buitenaardse beschaving is neergestreken in de Bauernhof.

Späte Heimkehr (2013) is allesbehalve subtiel. Het tafereel roept bij mij een herinnering op aan een illustratie van Gustave Dore voor de Divina Commedia: het woud der harpijen. Rauch schildert echter geen kwaadaardige harpijen, maar eerder gevederde sukkels. De fabrieksarbeidster die thuiskomt met flamingo- en papegaai-achtig creatuur wordt door haar gevleugelde echtgenoot (?) begroet met een mea culpa gebaar. Door de donkere wolken zien we het apocalyptische beeld van een brandende stad. Waar gaat dit in godsnaam allemaal over?

Neo Rauch trekt zijn handen ervan af: “Deswegen versuche ich auch, mit dem – der Dingfestmachung durch den interpretatorischen Zugriff auf der Zeitachse – zu entziehen. Und ich will mich auch nicht die Verantwortung nehmen lassen für irgendwelche reflektorischen Aufgabenstellungen und für irgendwelche politischen Zielstellungen…”

Het heeft weinig zin om op de schilderijen van Neo Rauch een interpretatie los te laten. Ze nodigen daartoe uit, maar zijn eigenlijk helemaal niet daarvoor gemaakt. Het is als een huis met een deur die geen toegang biedt. Als je de deur open doet, blijkt de muur achter de deur gewoon door te lopen. Het kan evengoed een geschilderde deur zijn die nooit open zal gaan. Oppervlakte met de schijn van diepgang.

neorauch-derfilm.de

Het concept is de heilige graal in de hedendaagse kunst. Het woord concept komt van conceptie, dat ontvangenis, bevruchting betekent. In de kunst kun je concept op twee manieren interpreteren: het ontvangen van het idee in de geest, maar ook de bevruchting van de materie door een idee. In de traditionele schilderkunst draait alles om het concept van de representatie: het schilderij als spiegel van de zichtbare wereld. De verf wordt in dienst gesteld van de schilderkunstige illusie. Maar in de moderne schilderkunst is er, als gevolg van een paradigma shift, een totaal nieuw concept ontstaan: abstractie.

In de schilderkunst is abstractie een verwarrend begrip. Bij abstractie kunnen we in de eerste plaats denken aan wis- en meetkunde, aan een ideële wereld met vormen die we ons eigenlijk alleen in onze geest kunnen voorstellen: de rechte, de kromme, de cirkel, de punt, enz. Elke visualisering, dus concretisering, van denkbeeldige figuren leidt per definitie tot verlies van abstractie. In de verbintenis met de materie, sneuvelt de abstractie en wordt ze concreet. In de schilderkunst is abstractie vaak synoniem met “voorstellingsloos”. Je kunt daarbij denken aan klodders verf en composities waarbij een verwijzing naar de omringende zichtbare werkelijkheid ontbreekt. De verf verwijst alleen naar zichzelf. Abstracte schilderkunst, in het bijzonder de zogenaamde “lyrische abstractie” is juist hyper-concreet.

Neo Rauch gebruikt beide concepten, representatie en abstractie, naast elkaar. Hij schildert voor een publiek dat in de eenentwintigste eeuw vertrouwd is met beide concepten. Verf verwijst naar iets anders en representeert. Dat is het dominante figuratieve niveau in de schilderijen van Rauch. Maar verf kan ook puur op zichzelf staan en nergens naar verwijzen. Dat is het niveau van abstractie. Tussen beide concepten (niveaus) is interactie. Rauch speelt met combinaties tussen het ruimtelijke en het platte. Sommige delen in het schilderij zijn op het randje van fotorealisme, andere delen zijn juist zo plat als een dubbeltje. Dat contrast maakt de schilderijen van Rauch spannend.

Hoewel ik zijn werk al kende van afbeeldingen, heb ik afgelopen zondag voor het eerst bewust de schilderijen van Neo Rauch goed kunnen bekijken. De vraag of zijn werk goed geschilderd is, is net zo gemakkelijk te beantwoorden als de vraag of Lou Reed goed kan zingen. Het geheel is overtuigend en daar gaat het om. Maar als je klassieke maatstaven hanteert, dan is het erbarmelijk geschilderd.

Iedereen die deze tentoonstelling bezoekt, raad ik aan om op de begane grond de vaste collectie te bekijken. Daar hangt een lang olieverfschilderij uit 1971 van Werner Tübke (1929-2004). Het is een voorstudie voor een wandschildering in de stijl van het sociaal realisme. Als je dit op zijn technische kwaliteiten vergelijkt met het werk van Rauch, is het verschil duidelijk.

Tübke was al zestig toen de muur viel, Rauch nog geen dertig. Na de Wende kon Rauch een volledige draai maken naar de hedendaagse schilderkunst in het vrijde Westen. Maar tijdens zijn studie aan de Hochschule für Grafik und Buchkunst Leipzig in de jaren tachtig kon hij zich al tamelijk vrij ontplooien waarbij hij kon bouwen op het fundament van ambachtelijk schilderonderwijs. Maar Tübke, beslist ook een eigenzinnig kunstenaar, doorleefde met zijn volwassen leven tussen zijn twintigste en zestigste levensjaar de Duitse socialistische heilstaat. Hij bleef de figuratieve schilderkunst gebaseerd op ambachtelijke techniek zijn leven lang trouw.

Hohe Zeit (2012) is op het eerste gezicht een landelijke idylle. Er zit een maniëristisch element in de compositie. De centrale figuur met de viool in het midden staat op gelijke hoogte met het gezelschap rechtsonder. Dat werkt vervreemdend. Op een afbeelding wekt het schilderij de indruk tamelijk ambachtelijk geschilderd te zijn. Zogenaamde “flat colors” verwijzen naar de populaire plaatjescultuur.

Neo Rauch draagt het mee in zijn naam en wordt vaak met een neostijl geassocieerd. Je kunt zijn persoonlijke stijl neosurrealisme noemen, maar zeker ook neomaniërisme en in sommige gevallen zelfs neorococo. Nu hangen surrealisme (20e eeuw), rococo (18e eeuw) en maniërisme (16e eeuw) ook duidelijk samen. Deze stijlen hebben een voorkeur voor vervreemding en verwijzen vaak naar de droom. Ook balanceren maniërisme en surrealisme graag langs het randje van de afgrond en zoeken ze geregeld de nachtmerrie op, in tegenstelling tot het rococo dat juist wil behagen. Deze dubbelheid heeft het werk van Neo Rauch ook: het bedwelmt je met een wolk parfum in je gezicht maar tegelijkertijd opent het een afgrond.

Rauch zegt over deze “afgrond”: “Das kann kunst leisten. Aber sie sollte niemals den Sprung wagen über die Bruchkante hinaus. Hand in Hand mit dem Betrachter. Sie sollte ihm den Abgrund zeigen un ihn dann umarmen und ihn zurückführen in gesicherte Gefilde.”

Wanneer we gaan inzoomen zien we dat de figuren slordig geschilderd zijn. Rauch schildert met olieverf maar is dit materiaal naar klassieke maatstaven onwaardig. De verf ligt erop als gekleurde modder. Wanneer we het van nog dichterbij bekijken, dan valt op hoe cynisch het geschilderd is. Het is duidelijk dat Rauch zich hierin geconformeerd heeft aan de hedendaagse westerse schilderkunst van de jaren tachtig met zijn postmodernen en nieuwe wilden.

In de meeste andere schilderijen tref je deze uiterst cynische verfbehandeling ook aan. Bijvoorbeeld in Hüter der Nacht uit 2014. Hieronder in het geheel, daaronder detail en tenslotte een close up.

Neo Rauch [4]