naar de gelijknamige roman uit 1997 van Patrick Rambaud
Het in scène zetten van veldslagen uit de Napoleontische tijd is al bijna net zo oud als de historische roman zelf. (Algemeen beschouwt men Waverley uit 1814 van Walter Scott als de allereerste historische roman.) De Slag bij Waterloo (1815) was 25 jaar na dato al een onderwerp in De Kartuize van Parma (1839). In deze historische roman beschrijft Stendhal hoe zijn hoofdpersoon Fabrizio del Dongo naar het Noorden trekt om te vechten voor Napoleon en in de nasleep van de Slag bij Waterloo terecht komt. In 1839 leefden er nog genoeg veteranen die het de schrijver na konden vertellen. Dat was niet nodig omdat Stendhal kon putten uit zijn eigen oorlogservaringen en zijn doel was niet een gedetailleerd verslag van de veldslag, maar eerder een ironisch commentaar.
Nog eens ruim twintig jaar later figureerde de Slag bij Waterloo in Les Miserables (1862) van Victor Hugo. Ook Hugo pretendeerde geen uitvoerig verslag van de gevechtshandelingen, maar gebruikte Waterloo vooral als decor.
Anders is dit in Oorlog en Vrede (1869), een van de beroemdste boeken van de negentiende eeuw. Tolstoj (1828-1910) documenteerde zich minutieus om waarheidsgetrouw de veldslagen te kunnen beschrijven, want de meeste veteranen uit deze veldslagen leefden rond 1865 al niet meer. In dit geval ging het niet om de grootste nederlaag van Napoleon, maar om zijn grootste overwinning, de Slag bij Austerlitz in 1805. Nog meer aandacht besteedde Tolstoj aan de Slag bij Borodino (1812) waar hij zijn hoofdpersoon Pierre Bechozov in Oorlog en Vrede getuige van laat zijn.
In de negentiende eeuw is er voor de romanschrijver dus al een levendige exploitatie van de Napoleontische oorlogen op gang gekomen, een trend die zich in de twintigste eeuw zou doorzetten. Daarin zijn verschillende benaderingen van elkaar te onderscheiden. De ene schrijver gebruikt de veldslag puur als decor (Hugo), de ander als spotprent (Stendhal) of als aanleiding voor filosofische beschouwingen (Tolstoi). Maar er zijn ook schrijvers die zo nauwkeurig mogelijk verslag willen doen. Dat geldt zeker voor Honoré de Balzac (1802-1850).
Tijdens een bezoek aan Wenen in 1835 had Balzac het plan opgevat een roman te schrijven waarin hij “van het eerste tot het laatste kanonsschot” verslag wilde doen van de Slag bij Aspern-Eßling op 21 en 22 mei 1809 iets ten noorden van Wenen. Hij bezocht 26 jaar na de veldslag het eiland Lobau en het Marchfeld waar op 21-22 mei en opnieuw op 5-6 juli tijdens de Slag bij Wagram verschrikkelijk gevochten werd. Vijftien jaar lang bleef het idee hem achtervolgen, maar bij zijn dood in 1850 was er nog geen regel van op papier gekomen.
Het oorspronkelijke idee van Balzac zou in 1997 eindelijk worden uitgevoerd door de Franse schrijver Patrick Rambaud. Volgens hem had Balzac zijn roman nooit kunnen schrijven omdat het medium film nog niet bestond. Balzac had namelijk de pretentie om de gevechtshandelingen realistisch in beeld te brengen en daar heb je de filmische benadering nodig met camerazwenkingen en scènewisselingen. De Fransen hebben daar een mooie term voor: cinéma écrit.
De snelheid van een kanonskogel laat zich moeilijk beschrijven en is eigenlijk ook al niet te filmen. Toch kunnen de schrijver of de cinematograaf het onzichtbare in beeld brengen door de sporen te laten zien, in dit geval het spoor van bloed dat de kanonskogel door een slagorde trekt. In de filmgeschiedenis heeft de gevechtsscène een ontwikkeling doorgemaakt. Kijk maar eens naar Ben Hur (1959) en dan naar Gladiator (2000). Het verschil wordt onmiddellijk duidelijk. Niet alleen is het geweld explicieter geworden, maar ook de cinematografie is veranderd: de camerabewegingen zijn dynamischer, de oorlogservaring (angst, desoriëntatie, chaos, waanzin) is filmisch vertaald in schokkerige of wazige beelden en de montage wordt gekenmerkt door discontinuïteit.
Een schrijver die een roman moet omwerken naar een beeldverhaal of film bedient zich van dezelfde termen: totaal, halftotaal, close up en de verschillende definities voor de camerahoek. Scenarist Frédéric Richaud schrijft achterin het tweede deel van La Bataille dat de roman van Patrick Rambaud zo beeldend geschreven is, dat hij eigenlijk alles al kreeg voorgeschoteld. Een roman dus als een filmscript, waarin de gezichtshoek centraal staat in de manier waarop het verhaal verteld wordt. Het moeilijkste voor scenarist Richaud was om in de wervelwind van acties de lezer niet te verliezen. Als anker in het stormachtige strijdtoneel heeft Rambaud de verhaallijn in Wenen in zijn roman geweven. Hier kan de lezer telkens even op adem komen.
Bij La Bataille moest ik soms denken aan de roman The Killer Angels van Michael Shaara dat gedetailleerd de Slag bij Gettysburg beschrijft, het keerpunt van de Amerikaanse Burgeroorlog in juli 1863. Hier worden beide partijen gevolgd, juist omdat het een burgeroorlog betreft. Zo kunnen de Amerikanen zich in The Killer Angels zich zowel met de noordelijken als de zuidelijken identificeren. In La Bataille blijven de Oostenrijkers op afstand. We zien de opperbevelhebber, aartshertog Karl slechts één keer vanuit de verte. De vijand blijft bijna abstract, al zien we op het slagveld dezelfde broedermoord als tijdens een burgeroorlog. Slechts de uniformen zijn verschillend, voor de rest zijn het allemaal dezelfde mensen van vlees en bloed.
