filisters en barbaren

Alessandro Baricco over de Barbaren
en Goethe and the Velociferic Tendencies of the Modern Age

Gisteren schreef ik iets over mijn eerste kennismaking met Faust op de middelbare school. Goethe was voor ons in 1980 verplichte kost. Veel liever lazen we boeken van Jan Wolkers zoals de generatie na ons liever Ronald Giphart en Dimitri Verhulst leest dan klassiekers uit andere tijden. Er waren (en er zijn) gelukkig nog steeds wel leraren die Mutatuli, Goethe of Shakespeare bij jongeren spannend weten te maken. Het huizenhoge vooroordeel wegnemen dat oude literatuur of poëzie saai zou zijn, is echter geen sinecure.

De tegenstelling tussen de jongeren die aangetrokken worden door snelheid en rauwe taal en de leraren is de afgelopen vijftig jaar tijdens de literatuurles steeds kleiner geworden. Dat komt vooral omdat de leraren van nu degenen zijn die zélf veel liever Wolkers of Giphart lazen in plaats van Hildebrand of Multatuli. Ze begrijpen dus waarom de leerlingen bijna allemaal Dimitri Verhulst willen lezen. Leerlingen én leraren zitten daardoor steeds meer opgesloten in hun eigen tijd, terwijl de literatuur (en kunst) uit het verleden juist de gelegenheid biedt om onze eigen tijd te relativeren.

Allessandro BariccoAlessandro Baricco signaleert in Barbaren dat we door de invloed van de massamedia en het internet in het bijzonder steeds oppervlakkiger zijn geworden. We scheren met onze aandacht alleen nog over de toppen en zijn daarbij gericht op het spectaculaire. Door de snelheid en overvloed van informatie die op ons afkomt, is de aandacht versnipperd geraakt en de spanningsboog aanzienlijk ingekort.

Dit is overigens geen fenomeen uit de late 20e en begin 21e eeuw. Aan het einde van zijn leven, merkte Goethe al op, hoe zijn wereld steeds sneller aangedreven werd door de techniek, in het nadeel van het sublieme en de diepgang en in het voordeel van het middelmatige. In een brief aan Carl Friedrich Zelter (1758-1832) schreef Goethe op 6 juni 1825:

Goethe Zelter Briefwechsel“Reichtum und Schnelligkeit ist, was die Welt bewundert und wonach jeder strebt, Eisenbahnen, Schnellposten, Dampfschiffe und alle mögliche Fazilitäten der Kommunikation sind es, worauf die gebildete Welt ausgeht, sich zu überbieten, zu überbilden und dadurch in der Mittelmäßigkeit zu verharren.”

Jongelui worden veel te vroeg geprikkeld en dan in de maalstroom van de tijd meegesleurd. Rijkdom en snelheid is wat de wereld bewondert en waar iedereen naar streeft. Treinen, exprespost, stoomboten en alle mogelijke faciliteiten om te communiceren, dat is waar men in de beschaafde wereld het hardst achteraanholt, zichzelf voorbijholt en daardoor in middelmatigheid blijft steken.
 
Goethe in een brief aan zijn vriend Zelter

Goethe noemde de geest van zijn tijd (lees: de jaren twintig van de 19e eeuw) “velociferisch”. Hij zag de snelheid als een uitdrukking van het demonische, datgene wat de mens wegdrijft bij zichzelf en zijn verlangen naar het hogere. Na 1830 zou het idealisme drooggelegd worden en raakte de zogenaamde filister in opkomst. Dat was een realist, een mens die dacht in termen van nuttigheid. De huidige homo economicus of consument stamt hier direct vanaf. Deze ontwikkeling was voor Goethe een gruwel. Een halve eeuw na hem, toen de wereld inmiddels volledige door wetenschap, techniek en economie beheerst werd en modern geworden was, volgde Nietzsche met zijn tirades tegen de beschavingsfilister.

Goethe noemde de geest van zijn tijd “velociferisch”. Hij zag de snelheid als een uitdrukking van het demonische, datgene wat de mens wegdrijft bij zichzelf en zijn verlangen naar het hogere.

Het cultuurpessimisme van de late Goethe en van Nietzsche heeft in sociale zin vaak een vernietigend effect op degene die dit pessimisme uit. Je bent bij voorbaat al een ouwe brompot die schampert over de jeugd van tegenwoordig en daarbij beweert dat vroeger alles beter was. De houding van Baricco tegen het verdwijnen van de hoogte en de diepte van ons bestaan lijkt slimmer: spreek ironisch over “de barbaren”, verbindt daar vooral geen oordeel aan, maar omschrijf de immense vervlakking eufemistisch als “een overgang naar een nieuw collectief bewustzijn.”

Goethe and the Velociferic Tendencies of the Modern Age [ goethetc.blogspot.nl ]