leven of dood

tussen Russische roulette en Russische Kerk
gisterenavond gezien: The Deer Hunter (1978)

The DeerhunterEen aantal keren had ik The Deer Hunter al gedeeltelijk gezien, maar gisterenavond was het toch echt de eerste keer dat ik deze klassieker in zijn geheel zag. En deze film verdient dat natuurlijk ook. Het verhaal is opgebouwd als een drieluik: het leven van een groepje Russisch-Amerikaanse vrienden vóór, tijdens en na de oorlog in Vietnam. Wanneer je wacht op de Vietnamscenes in het tweede deel van de film, komt het eerste deel moeizaam op gang . Maar juist in dit deel is veel symboliek verwerkt en dat doet The Deer Hunter het genre van de Vietnamfilm ontstijgen. Net als Apocalypse Now heeft The Deer Hunter een boeiende gelaagdheid. Behalve een tijdgebonden verhaal waarin de oorlog in Vietnam centraal staat, is er ook een verhaal dat niet aan tijd gebonden is. Het hoofdthema van The Deer Hunter is officieel ‘vriendschap in oorlogstijd’, maar daarnaast (of daaronder?) zag ik nog een ander thema, dat misschien niet direct opvalt, hoewel het duidelijk aan de oppervlakte ligt. Het is eigenlijk hetzelfde als met Schuld en Boete of de Geboeders Karamazov van Dostovjewsky. Die boeken kun je als misdaadromans of existentialistische romans lezen. Maar toen ik, eenmaal orthodox geworden, deze boeken las, merkte ik dat hét onderwerp de Russische Orthodoxie is. Gisterenavond viel mij bij het kijken naar The Deerhunter hetzelfde op.

 St Theodosius Russian Orthodox CathedralNoem de titel van deze film en bijna iedereen zal over het Russische roulette beginnen. De Russische Kerk zal daarentegen door vrijwel niemand genoemd worden en toch speelt deze een sleutelrol. De wijk waar de Russisch-Amerikaanse vrienden wonen, wordt gedomineerd door de koepeltjes van de plaatselijke Russisch-orthodoxe kerk. In werkelijkheid is dit de St Theodosius Russian Orthodox Cathedral aan de Starkweather Avenue in Cleveland. Het inwendige van deze kerk is aan het begin van de film prominent aanwezig tijdens de bruiloft en keert ook helemaal aan het eind weer terug tijdens de begrafenis.

The Deer Hunter is beslist geen Hollywoodfilm. Daarvoor gaat hij veel te traag en bovendien is er een gelaagdheid die je wéll kunt tegenkomen in een Italiaanse of Russische film, maar niet in een Hollywoodfilm. De lengte en poëzie van veel shots roepen het werk van Tarkovsky en Poedovkin in de herinnering. Alles lijkt een diepere betekenis te krijgen: het groepje Russische Amerikanen, de hoogovens, de hertenjacht, de bruiloft. Aan het begin van de film maken we eerst kennis met de leef- en werkomgeving en dan pas met de hoofdpersonen. De eerste beelden openen met een naargeestig en vervallen Amerikaans industriestadje in Pensylvania en de zware arbeid in de hoogovens. In de vuurovens kun je een stille verwijzing zien naar de hel (van napalm in Vietnam). Naast de industriële verpaupering van hun woonoord is de verroeste witte Cadillac waar het vriendenclubje zich mee verplaatst ook al een symbool van de achterkant van de American Dream die met de oorlog in Vietnam in duigen viel. Om in die diepere lagen te kunnen doordringen, blijft de camera lang en aandachtig de oppervlakte volgen, zodat wij door die oppervlakte heen kunnen gaan kijken. Waarom moet het shot met een verroeste Cadillac op de voorgrond anders zo lang duren? Toegegeven, als je van actie houdt is al dat trage aftasten van en afstemmen op slaapverwekkend.

huwelijkskroning in Russische Kerk in het eerste deel van The Deer Hunter

In The Deer Hunter is er opvallend veel aandacht voor de huwelijkskroning in de Russische Kerk. Volgens sommige critici is de bruiloftsscene veel te langdradig, maar binnen de film heeft deze scene juist een heel duidelijke en belangrijke plek. De camera staat frontaal voor de iconostase opgesteld en we zien de priester in het altaar staan. Daarna draait hij zich om en komt hij naar voren gelopen waar hij het bruidspaar zegent. Vervolgens loopt dat samen met de priester driemaal een cirkel voor het altaar. Dit alles wordt zonder inkortingen gefilmd. Ondertussen klinkt het koor en is het alsof de hemel openbreekt. Later hoor je het koor weer als de vrienden hoog in de bergen op hertenjacht zijn. Ze zijn daardoor in hoger sferen en lijken daardoor los te komen van de aarde, vlak voordat ze naar de hel van Vietnam vertrekken. Je zou in het drieluik daarom ook de structuur van de Divina Comedia kunnen zien, maar dan wéll in een andere volgorde: hemel, hel en louteringsberg.

Deerhunter
Christopher Walken als krijgsgevangene van de Viet Cong

The Deer Hunter heeft ontegenzeggelijk een Russische kleur: het Russische roulette en de Russische Kerk staan tegelijkertijd voor de keuze tussen leven en dood. Bij het Russische roulette lijkt er overigens helemaal geen keuze. In het weekend woordat ze naar Vietnam gaan, spreken ze over hun angst om te sterven. Het verschil is één kogel, merkt een van hen zakelijk op. In het Russische roulette is het verschil ook één kogel. Maar als je meerdere malen gedwongen wordt deze marteling te ondergaan, ga je juist verlangen naar die verlossende kogel. Tenslotte is de begrafenis in de Russische Kerk helemaal aan het einde van de film toch troostrijk. Al weten de achtergebleven vrienden niets meer te zeggen… totdat één van hen de Amerikaanse hymne over de lippen krijgt en het verhaal besloten wordt met “God Bless America /Land that I love / Stand beside her /And guide her /Through the night / With the light from above / From the mountains / To the prairies / To the ocean / White with foam / God bless America / My home sweet home / God bless America / My home sweet home.” Ondanks de Russische inkleuring blijft The Deer Hunter een Amerikaanse film.

discussie op Byzantijns forum over de trouwscene uit The Deer Hunter