In juni en juli zond omroep Human de BBC-serie Civilization uit, van en met Niall Ferguson. De Harvard hoogleraar financiële geschiedenis en sinds vorig jaar de echtgenoot van Ayaan Hirshi Ali baseerde deze serie op zijn boek Civilization – the West and the rest. De serie bestaat uit zes afleveringen en daarin staat steeds een kwaliteit centraal waaraan het Westen sinds 1500 haar dominante positie in de wereld te danken heeft. Deze kwaliteiten noemt Ferguson Killer Apps. Zolang het Westen deze niet verspeelt, kan het zijn hegemonie in de wereld behouden. Maar aan het begin van de twintigste eeuw is het duidelijk geworden dat “de rest” deze Killer Apps met succes heeft weten te downloaden. Daarom stelt Ferguson de voor de hand liggende vraag: Is the West history?
Ferguson presenteert de Killer Apps van de westerse beschaving in deze volgorde : competitie, wetenschap, democratie, medische zorg, massaconsumptie en arbeidsethos. Zijn verhaal begint hij telkens voor de skyline van Londen bij zonsondergang. De filmscore die mij aan het onheilszwangere Die Toteninsel van Rachmaninov herinnert, versterkt het gevoel van een naderende ondergang. Heeft het westen zijn nummer-één-positie in de wereld na de kredietcrisis definitief verspeeld? Je zou haast zeggen van wel. Niall Ferguson neigt inderdaad naar een bevestigend antwoord als hij de serie afsluit hoog boven de skyline van een jong en vibrerend Shanghai. Maar hij geeft het Westen toch nog een kans. Als het Westen haar geloof weer terugkrijgt, en hij laat even in het midden of dat het christelijk geloof is, dan kan het de huidige bedreigingen misschien het hoofd bieden. Hij noemt er drie: de opmars van de BRIC-landen, de confrontatie met de islamitische wereld en de toekomstige mondiale milieuramp.
Vrijdagavond keek ik naar het laatste deel van Civilization waarin het arbeidsethos centraal staat. Voor deze aflevering mag de BBC van mij de Nobelprijs geschiedenisles krijgen. Op een originele manier worden Darwin, Freud, Max Weber, protestants christendom en de Taiping opstand (1851-1864) samengebracht in de analyse van een succesvolle Killer App die inmiddels door China is gedownload: het protestantse arbeidsethos.
Ferguson volgt de Duitse socioloog Max Weber op zijn reis door de Verenigde Staten in 1904. Weber was op zoek naar het geheim van het kapitalisme. De socioloog Werner Sombart had hem in 1902 een voorzet gegeven in zijn boek Der moderne Kapitalismus. Hierin introduceert Sombart het begrip Geist des Kapitalismus. Als Duitse denker was Weber zeer vertrouwd met het begrip Geist. Maar in de Volksgeist zou hij der Geist des Kapitalismus niet kunnen vinden, want het kapitalisme is niet voorbehouden aan één volk. Het kwam voort uit een mentaliteit die vooral onder de volken in Noord-Europa aanwezig was. Hoe moest hij deze supranationale mentaliteit en identiteit, die met succes naar de Verenigde Staten was geëxporteerd, noemen?
der Geist des Kapitalismus niet kunnen vinden want kapitalisme is niet voorbehouden aan één volk.
Tijdens de wereldtentoonstelling in St Louis in 1904 zag de Europeaan Weber wat wij nu ook zien als we beelden uit Shanghai zien. The sky is the limit. Terwijl Europa gevangen zat in pompeuze neostijlen, was er in 1904 in New York en Chicago al moderne superhoogbouw. Het tentoonstellingsterrein in St Louis overtrof dat van Parijs in 1889 en 1900. Er stond dan wel geen Eiffeltoren maar de Amerikanen bouwden tientallen Hollywoodachtige paleizen die de American Dream materialiseerden. If you can dream it, you can make it.
Bron: pbs.org
Tenslotte besloot Weber om vanuit St Louis westwaarts te reizen en doorkruiste met de trein honderden plaatsjes die door de kolonisten in de negentiende eeuw langs de spoorlijn gesticht waren. Hier ontdekte hij het geheim achter het kapitalisme. Dit is spannende televisie! Ferguson voert ons mee naar “het Eureka” van Max Weber. Een geweldige manier om een inzicht over te brengen, is een reconstructie van dat inzicht, een terugkeer naar het moment dat het voor het eerst opkwam in het hoofd van de ontdekker. Denkers zijn ontdekkingsreizigers van de geest en hun inzichten verschijnen zelden in de studeerkamer. Zoals Nietzsche zijn inzicht van de Ewige Wiederkehr kreeg bij een monoliet in de buurt van Sils-Maria, zo kreeg Weber zijn beroemde inzicht dat het kapitalisme voortkomt uit het protestantisme, in de Verenigde Staten langs het spoor van de kolonisten. Toen hij in 1905 was teruggekeerd in Heidelberg voltooide hij Die protestantische Ethik und der Geist des Kapitalismus. De relatie tussen religie en kapitalisme was nu wetenschappelijk gefundeerd.
Bron: pbs.org
