gelezen in The First World War (1998) van John Keegan
Volgens Civilization is The First World War van de Engelse militaire historicus John Keegan (1934-2012) het beste boek over de Eerste Wereldoorlog. Ik ben er weer eens in aan het lezen. Keegan heeft drie hoofdstukken nodig voor de beschrijving van de achtergronden en het voorspel van de Grote Oorlog die in augustus 1914 uitbreekt.
Het eerste hoofdstuk (Een Europese Tragedie) begint met de zakelijke zin: “De Eerste Wereldoorlog was een onnodig en tragisch conflict.” en beschrijft de machtsverhoudingen in Europa honderd jaar geleden. Sinds 1815 bepaalde in Europa het Concert der Grootmachten de internationale verhoudingen. Conflicten werden diplomatiek bezworen. Behalve Frankrijk en Zwitserland waren alle Europese landen sinds 1870 monarchieën en met huwelijken werden allianties gesmeed. In de tweede helft van de negentiende eeuw waren er verschillende gewapende conflicten op Europees grondgebied geweest zoals de Eerste Deense Oorlog (1848-1851), Krimoorlog (1853-1856) , de Tweede Deense Oorlog (1864) , de Duitse Oorlog (1866) , de Frans-Duitse Oorlog (1870-1871) en de Russisch-Turkse Oorlog (1877-1878) en een lange reeks koloniale oorlogen. Maar een langdurige oorlog waar alle grootmachten bij betrokken waren, was sinds 1815 niet meer voorgekomen.
Honderd jaar geleden wist men in Europa dus eigenlijk niet meer precies wat oorlog betekende. De Frans-Duitse Oorlog was snel beslist en had de Fransen zo vernederd dat er een grote haat was naar Duitsland dat in 1870 Elzas-Lotheringen bij het Duitse Rijk had gevoegd. Bismarck, de geniale diplomaat, wist tot zijn vertrek in 1890 de spanningen tussen de grootmachten steeds te bezweren. Toen Wilhelm II in 1890 letterlijk een andere koers ging varen, want met het bouwen van een Duitse vloot provoceerde hij Engeland, liepen de spanningen in Europa op.
Ook tussen Duitsland en Rusland boterde het na 1890 niet meer. Met het Rücksicheringsvertrag (1887) tussen Duitsland en Rusland, dat door Bismarck gekoesterd werd, sprong de nieuwe keizer niet voorzichtig om. Hij verspeelde voor Duitsland zijn machtige bondgenoot in het oosten omdat Rusland uit teleurstelling over de nieuwe weg die Wilhelm II was ingeslagen, het verdrag in 1890 niet verlengde. Daardoor was een tweefrontenoorlog, de schrik van Bismarck, denkbaar geworden.Tsaar Nicolaas II zag de bui hangen en pleitte in 1890 voor wapenbeperking en de oprichting van een internationaal hof van arbitrage om de vrede in Europa te garanderen. De twee Internationale Haagse Vredesconferenties (1899 en 1907) zouden hieruit voortkomen.
Keizer Wilhelm II van het Duitse Rijk en tsaar Nicolaas II van Rusland waren, zoals de meeste Europese monarchen, in de verte familie van elkaar. Tijdens de julicrisis van 1914 stuurden ze elkaar enkele telegrammen.
John Keegan was militair historicus en de nadruk in zijn boek ligt op het militaire aspect. In plaats van wapenbeperking ontstond er na 1890 juist een wapenwedloop. Na 1898 toen in Duitsland de Eerste Vlootwet werd aangenomen, nam de bewapening alleen maar toe. Engeland zou daarop reageren met de Dreadnought, een onverslaanbaar slagschip waarvan de eerste in 1906 te water gelaten werd. De artillerie was door technologische ontwikkelingen enorm toegenomen, zodat er aan het begin van de twintigste eeuw door alle Europese grootmachten een huiveringwekkende vernietigingskracht werd opgebouwd, die uiteindelijk tot de zelfmoord van het Avondland zou leiden.
In het tweede hoofdstuk (Oorlogsplannen) bespreekt Keegan de papieren oorlogsplannen van Duitsland, Frankrijk, Rusland, Oostenrijk en Engeland, waarbij hij terecht de meeste aandacht besteedt aan het Duitse Schlieffenplan. Dit aanvalsplan op Frankrijk via Belgiëen Luxemburg was verantwoordelijk voor de verschrikkingen van het westelijk front. De voorgenomen Blitzkrieg zou zoals bekend binnen twee maanden vastlopen in een Sitzkrieg, een uitzichtsloze loopgravenoorlog waarin miljoenen soldaten als kanonnenvlees stierven.
Het derde hoofdstuk (De crisis van 1914) gaat helemaal over de julicrisis van 1914. Zoals bekend begon deze op 28 juni 1914 met de moord op kroonprins Frans Ferdinand in Sarajevo. Op 23 juli zou van Oostenrijk-Hongarije aan Serviëeen ultimatum stellen. In feite was dit een casus belli om Serviëbinnen te kunnen vallen. Op 28 juli 1914 verklaarde Oostenrijk-Hongarije, gesteund door Duitsland, de oorlog aan Servië. Hiermee was het startsein voor de Eerste Wereldoorlog gegeven. Op 3 augustus verklaarde Duitsland de oorlog aan Frankrijk. Een dag later was ook Engeland in oorlog met Duitsland. Tenslotte volgde op 5 augustus de oorlogsverklaring van Oostenrijk-Hongarije aan Rusland. De Grote Oorlog was uitgebroken. Toen de Verenigde Staten op 6 april 1917 bij de oorlog in Europa betrokken raakte was er pas sprake van een wereldoorlog. In een van mijn oude geschiedenisboeken heeft een scholier tijdens de Eerste Wereldoorlog met potlood in de kantlijn geschreven: Europeesche Oorlog 1914 tot ??
