Maandelijks archief: september 2015

Goethe & Co [ 1 ]

Goethe en zijn tijdgenoten: Johann Joachim Winckelmann (1717-1768)

In zijn autobiografie Dichtung und Wahrheit schrijft Goethe in de eerste twee delen (Boek I-X) over zijn jonge jaren in Frankfurt, Leipzig en Straatsburg, de jaren zestig van de achttiende eeuw. Daarin passeren een aantal beroemde tijdgenoten de revue. In Goethe. Kunstwerk van het leven weeft Rüdiger Safranski door zijn biografie verschillende minibiografieën van tijdgenoten die invloed hadden op Goethe, zoals Johann Joachim Winckelmann

Tussen 1765 en 1768 studeerde de jonge Goethe in Leipzig. Via Adam Friedrich Oeser, een schilder bij wie hij lessen volgde aan de kunstacademie in Leipzig, leerde hij het werk kennen van Johann Winckelmann. Zijn leraar kende Winckelmann persoonlijk. Zij waren even oud, hadden elkaar destijds in Dresden leren kennen en waren beiden geïnteresseerd in de antieken. Winckelmann was de theoreticus en werd in 1756 op slag beroemd met zijn Gedanken über die Nachahmung der griechischen Werke in der Malerey und Bildhauerkunst.

De 18-jarige Goethe kwam in de gelegenheid om de beroemde Winckelmann via zijn leraar te ontmoeten. In de zomer van 1768 werd zijn terugkeer uit Italië verwacht en zou hij in Leipzig bij zijn oude vriend Oeser te gast zijn. De schok was groot toen hen het verschrikkelijke nieuws bereikte dat Winckelmann onderweg in Triëst vermoord was.

Wie ein Donnerschlag
bei klarem Himmel
fiel die Nachricht
von Winckelmanns Tode
zwischen uns nieder.

Dichtung und Wahrheit, Buch VIII

Goethe zou Winckelmann dus nooit ontmoeten. De invloed van Winckelmann was groot, in het bijzonder op het neoclassicisme. In 1805 bezorgde Goethe een uitgave van Winckelmann‘s brieven onder de titel Winckelmann und sein Jahrhundert. In Dichtung und Wahrheit (Boek VIII uit 1812) schrijft Goethe:

Winckelmann genoß einer solchen allgemeinen, unangetasteten Verehrung, und man weiß, wie empfindlich er war gegen irgend etwas Öffentliches, das seiner wohl gefühlten Würde nicht gemäß schien. Alle Zeitschriften stimmten zu seinem Ruhme überein, die besseren Reisenden kamen belehrt und entzückt von ihm zurück, und die neuen Ansichten, die er gab, verbreiteten sich über Wissenschaft und Leben.
 
Bron: zeno.org
Johann Joachim Winckelmann
Johann Joachim Winckelmann (1717-1768)
Anton Raphael Mengs schilderde meerdere portretten van zijn vriend Winckelmann, hier als een gevierd kunsttheoreticus.
Winckelmann heeft veel invloed gehad en hij heeft ons dan ook zijn ‘grondige, rationele en systematische chronologisch opgezette aanpak van de antieke kunstgeschiedenis’ nagelaten. Hij dacht dat de geschiedenis een proces was wat bestond uit opgang en neergang. Zijn visie op kunst kwam hiermee overeen. Ook in de kunst kon je namelijk opgang en neergang herkennen. Winckelmann vond dat er na de Griekse beschaving alleen nog maar verval was geweest.
 
Bron: nl.wikipedia.org
Leo von Klenze
de Duitse architect Leo von Klenze (1784-1864) bouwde in het eerste kwart van de 19e eeuw München om tot het “Athene aan de Isar.” Op een foto van Franz Hanfstaengl, genomen rond 1860, wijst Von Klenze via een brokstuk op de Griekse beschaving die Winckelmann boven de Romeinse beschaving had gesteld. De Duitsers voelden zich, mede door Winckelmann’s theorieën, de culturele erfgenamen van de Grieken.

Johann Joachim Winckelmann [ de.wikipedia.org ]
Winckelmann und sein Jahrhundert [ digi.ub.uni-heidelberg.de ]

typografische kakofonieën

lettertypen uit 1975 op fonts in use

In de jaren zeventig was er een explosie van exotische lettertypen. Neem bijvoorbeeld het (slap) papieren hoesje van een willekeurig singletje uit die tijd. Al gauw stonden er drie display fonts door elkaar heen, schreeuwerige letters die samen een typografische kakofonie vormen. Een schreeuwend lelijk beeld dus. Maar de nostalgie verzacht de pijn aan mijn ogen. Sterker nog, ik ben nu op fonts in use mijn eigen verzameling 1975 fonts begonnen.

fonts in use
enkele van mijn bijdragen op fontsinuse.com
De nostalgie verzacht de pijn
aan mijn ogen.

verpletterende Elephant

gezien bij de VPRO: Elephant (2003)

ElephantWanneer we zeggen dat een film of een boek een verpletterende indruk op ons gemaakt heeft, is dat meestal een uitdrukking van bewondering. Maar heel slecht nieuws kan ook verpletterend zijn. In plaats van “wow!” te roepen, reageren we dan sprakeloos.

Het nieuws van 20 april 1999 was verpletterend. Op die dag schoten twee scholieren twaalf medescholieren en een leraar dood en pleegden vervolgens zelfmoord op de Columbine High School. Vier jaar later maakte tijdens het Filmfestival in Cannes de film Elephant van Gus van Sant verpletterende indruk op de jury en won het de gouden palm. Zelden is de naam van een film zo goed gekozen. Aan het einde van Elephant had ik het gevoel dat er een olifant op mij was gaan zitten

Elephant heeft een consequente en intelligente opbouw. De aanloop naar het bloedbad is traag en in lange realtime shots vanaf de schouder gefilmd. Hierdoor krijgen we het gevoel eerder naar een documentaire dan naar een speelfilm te kijken. De camera zit de scholieren dicht op de huid en vaak op de rug. De scene op het sportveld en daarna waarin we Nathan op de rug gefilmd naar het schoolgebouw zien lopen, is helemaal in realtime gefilmd, duurt lang maar met de Mondscheinsonate erbij en deels in slow motion wordt deze alledaagse scene opgetild naar een hoger plan.

scene uit Elephant met Mondscheinsonate

Elephant registreert de waanzin van een bloedbad, zonder filmisch commentaar. Misschien is het de bedoeling dat wij tot ons eigen commentaar komen. Of juist sprakeloos achterblijven. Elephant is geen aanklacht tegen de game- of de wapenindustrie, geen cultuurkritiek, maar een registratie van iets dat gebeurd is en zich daar zelfs niet tegen uitspreekt. Dat is het verpletterende van de olifant van Gus van Sant. Hij blaast het verhaaltje uit en laat ons achter in een zwijgend universum dat onverschillig is voor het menselijk lot. Maar wie goed luistert, hoort de nagalm van Dostowjewsky‘s woorden: “Als God niet bestaat, is alles geoorloofd”.

Elephant [ en.wikipedia.org ]