Jozef van den Berg – van poppenspeler tot acteur van Christus

De mens die zijn ziel aan de duivel verkoopt, is een terugkerend thema in de literatuur, het theater en de film. Een indringende variatie op het Faust-thema is The Devil’s advocate (1997), waarin Al Pacino de duivel speelt en Keanu Reeves de jonge advocaat die zich door zijn ambities laat verstrikken in het web van het kwaad. In The Godfather speelde Al Pacino de rol van Michael Corleone, de zoon die door zijn eergevoel de corruptie van zijn vader niet afwees maar navolgde.

Meestal zijn het in de literatuur de mannen die door het kwaad verleid worden. Sommigen door hun geldingsdrang, anderen uit angst, maar de meesten uit ijdelheid. Want, zo zegt de duivel in The Devil’s advocate: “Vanity is definitely my favorite sin. Self-love, the all-natural opiate.”

Black Swan is het verhaal van een jonge perfectionistische balletdanseres. Ze is begin twintig maar nog altijd het kleine meisje van haar moeder. Net als bij een topsporter, wordt haar wereld beheerst door haar ambitie. Alles is ondergeschikt aan haar perfectionisme. Wanneer ze op een dag de kans krijgt de hoofdrol te dansen in een nieuwe interpretatie van het Zwanenmeer van Tsjaikowsky, doet ze alles om deze rol te bemachtigen.

Maar de regisseur heeft zijn bedenkingen. Voor de witte zwaan is ze inderdaad de perfecte keuze, maar de hoofdrol in het Zwanenmeer is een dubbelrol. Ze moet ook de zwarte zwaan kunnen dansen. En daar is ze te onbedorven voor. Nathalie Portman, die met haar zwanenhals en elegantie nogal doet denken aan Audrey Hepburn, heeft het imago van een fee en niet van een vamp. De regisseur wil dat ze zich inleeft in de rol van de zwarte zwaan. Hij geeft haar de bedenkelijke raad haar wellustige kant te ontdekken en te exploiteren.

De ambitieuze balletdanseres toont zich net als Faust bereid haar ziel te verliezen voor dat ene doel. Achter haar blanke imago, verschuilt zich een torenhoge ambitie en hoogmoed. Het ideale handvat voor het kwaad.

Black Swan [ imdb.com ]

“De ware ontdekkingsreis bestaat niet uit het zoeken naar nieuwe landschappen,
maar uit het hebben van nieuwe ogen.”

Ook al reis ik graag en ben ik in bijna veertig landen geweest, ik weet dat je ook thuis vanachter de begonia’s echte ontdekkingsreizen kunt maken. Proust’s citaat gaat over het onbekende in het bekende, het nieuwe in het oude. Het is mij op het lijf geschreven, samen met een citaat van L.P.Hartley: “The past is a foreign country: they do things differently there”. Reizen door de geschiedenis via boeken, schilderijen, foto’s en films doe ik bijna fulltime. Je hoeft er fysiek niet voor te bewegen. De geest gaat op reis.

Met nieuwe ogen bedoelt Proust ook een nieuwe geest. Het oog zorgt voor de receptie, maar de geest voor de perceptie. Tijdens de perceptie worden er laden en deurtjes geopend in ons geheugen. Zien we een giraffe, dan matchen we dat met het beeld van de giraffe dat in ons geheugen ligt opgeslagen. In de herkenning kunnen we het beeld vervolgens labelen als “giraffe”. De allereerste keer dat we in de dierentuin een giraffe zagen, ligt bedolven onder een diepe laag “matches” van al die keren dat we daarna een giraffe zagen. Het is misschien jammer dat de oorspronkelijke sensatie die we als kind hadden bijna onbereikbaar is geworden, maar om te overleven is het noodzakelijk. Als je het verschil tussen de heksenboleet en de satansboleet niet kan zien, kan het je leven kosten!

De nieuwe ogen (of de open geest) van een kind hebben volwassenen niet meer, maar toch geloof ik dat je nog steeds iets kan zien van die allereerste keer. (kijk, giraffe!) Er is alleen vervreemding voor nodig. Wanneer we een giraffe zouden zien vanuit een vreemde hoek, in een vreemde context of alleen een detail van het beest, dan kan het nieuwe zich weer openbaren. Je ziet iets dat je niet verwacht had, zeker niet van een giraffe…

Marcel Proust zit in mijn geheugen opgeslagen in hetzelfde kastje als de titel van zijn boek a la recherche dun temps perdu dat ik nooit gelezen heb. Het is een zoektocht naar zijn jeugd, de verloren tijd. Het schijnt dat Proust herinneringen opwekte door terug te keren naar plekken uit zijn jeugd, er geuren bij wilde ruiken die hem gemakkelijker toegang zouden geven tot die herinneringen. Dat verlangen naar het verloren paradijs herken ik.

Naar binnenglippen gaat niet meer. Maar het oog kan het. Als het nieuw wordt.