Dagelijks archief: maandag 1 december 2014

druppel & oceaan

vrijdagavond gezien op NPO 1: DWDD University
Robbert Dijkgraaf over het oneindige

Droste EffectDe professor hield zijn college over het oneindige voor een volle zaal met 1100 mensen en meer dan een miljoen televisiekijkers. Ook hij begon met tellen, een prima uitgangspunt wanneer je naar de oneindigheid wilt. Zo lijkt het. Want tellen gaat over kwantiteit en het meetbare. Oneindigheid is eerder een kwaliteit, een ervaring. Van kwantiteit naar kwaliteit is het dus een soort kwantumsprong. Wanneer je begint te tellen, kom je vanzelf een keer bij duizend, een miljoen of een quadriljoen. Als je dat laatste aan een computer overlaat, met een processor van 3 GHz ben je nog altijd eeuwen bezig. Maar het valt allemaal te tellen of te berekenen.

Oneindigheid en eeuwigheid zijn van een totaal andere orde.

Interessant werd het met het Droste-effect. De professor illustreerde dat met een camera die in zichzelf kijkt, een variatie op de twee spiegels. Er ontstaat dan een tunnel, een oneindige reeks verdubbelingen van de wereld. Als het tot je doordringt wat er eigenlijk gebeurt, volgt een duizeling, een afgrondelijke ervaring. Aan gene zijde van het getal en de tijdelijkheid, in het hier en nu, ligt de oneindigheid. Dit is het domein van de geest.

Aan gene zijde van het getal en de tijdelijkheid, in het hier en nu, ligt de oneindigheid. Dit is het domein van de geest.

De dingen blijken niet naast elkaar te liggen, zodat je overzicht hebt en ze kunt tellen, maar de dingen zijn in elkaar. En duizelingwekkender: de waarnemer en de waargenomen wereld blijken op een geheimzinnige wijze in elkaar geschoven. De klassieke dualiteit subject en object is op losse schroeven komen te staan. We staan niet tegenover de wereld, maar we zijn in de wereld, in een tunnel zonder einde.

Dijkgraven
een oneindige reeks Dijkgraven

Om niet elk ogenblik door deze ervaring verzwolgen te worden, is het handig ons tegenover de wereld te plaatsen. Zo ontstaat er een binnen- en buitenwereld. We kunnen tellen hoeveel appels er in de mand liggen of hoeveel muggenbulten er op onze arm zitten. De wereld van de materie geeft houvast en dat is prettig. Materiële zaken plaatsen we altijd naast elkaar, ook als we iets opensnijden en ontleden. We kijken altijd tegen buitenkanten aan, plaatsen ons als waarnemer tegenover de waargenomen wereld en kunnen er macht op uitoefenen. Dat is de grote kracht van de natuurwetenschap en de techniek.

De Duitse Verlichtingsfilosoof Immanuel Kant heeft vastgesteld dat onze waarnemingen altijd in een tijd-ruimtelijke vorm gegoten worden. Zo kunnen we tellen en berekenen: zes appels op een rij of een quadriljoen watermoleculen in een glas. Het Indische denken was altijd meer gericht op het mysterie dat mens en wereld op mysterieuze wijze met elkaar verstrengeld zijn. De druppel zit niet alleen in de oceaan, maar de oceaan zit ook in een druppel. Elk mens is een verdubbeling van de kosmos.

Nadat Immanuel Kant met zijn grensbepaling het verstand op zijn plaats gezet had, brak in Duitsland de beer los. De idealistische filosofie ging zich bezighouden met datgene waarover het verstand volgens Kant geen zinnige uitspraken kon doen: het Ding an Sich. De idealistische filosoof Fichte meende in het absolute ik de oergrond van het bestaan te vinden, voor Schelling was alles natuur. Hun filosofie bevestigde de oosterse mysieke idee dat Atman (het Zelf) samenvalt met Brahman (de kosmos). De druppel en de oceaan.

Dijkgraaf tweet
we waren gewaarschuwd…

De theoretisch natuurkundige Robbert Dijkgraaf was afgelopen vrijdag niet de juiste persoon om prikkelend met het thema oneindigheid om te gaan. Hij bleef het grootste deel van zijn betoog bij het tellen en maakte pas aan het eind een interessante sprong met de oneindige reeks verdubbelingen van de wereld inclusief zichzelf maar zwaaide ons toen uit. Beter had het onderwerp aan een filosoof overgelaten kunnen worden. Nu bleef het hangen op het niveau van KIJK of De jonge onderzoeker, populair wetenschappelijk maar niet introspectief. Een filosoof had tenminste in kunnen gaan op de ervaring van oneindigheid, dat in wezen een religieuze ervaring is. En daar zal een wetenschapper die meet en weegt, zich over het algemeen niet aan bezondigen.

Robbert Dijkgraaf over het oneindige [ npo.nl ]