Vlak voor kerst had het Zwitserse weekblad Die Weltwoche een gesprek met de Duitse filosoof en biograaf Rüdiger Safranski. In dat gesprek ging het vooral over de rol van Duitsland in de vluchtelingencrisis. Bij Safranski ben je met vragen over de Duitse identiteit op het juiste adres. Safranski schreef bejubelde biografieën over Goethe, Schiller, Schopenhauer, Nietzsche en Heidegger en kent de Duitse ziel als weinig anderen. De Zwitserse journalist van Die Weltwoche valt met de deur in huis: “Herr Safranski, wat is er met Duitsland aan de hand?” Safranski: “Om het kort te zeggen: de Duitse politiek wordt beheerst door moralistische infanti­lisering.”

Safranski (1945) had zich als volbloed 68′er ooit aangesloten bij een maoïstische commune. Dat was tussen 1970 en 1974. Nu beschouwt het als een jeugdzonde, in de geest van die jaren. Daarna heeft hij zijn politieke engagement opgegeven. Als filosoof met een zeer brede historische blik lijkt hij veel beter in staat de politieke situatie in Duitsland te beoordelen, dan een intellectueel met politieke vooringenomenheid.

Volgens Safranski had West-Duitsland na 1945 zijn soevereiniteit verloren. Het land was een soort schild van de Amerikanen tegenover de Sovjet-Unie en zijn satellietstaten. De Duitsers droegen daardoor weinig politieke verantwoordelijkheid. Papa USA nam alle grote beslissingen en Duitsland als soevereine staat infantiliseerde.

Maar met de val van de muur en de Duitse hereniging veranderde de situatie. Duitsland werd voor het eerst sinds de Tweede Wereldoorlog een volwaardige soevereine staat binnen Europa. En in de eenentwintigste eeuw is het duidelijk geworden dat Duitsland als grootste economie van Europa de machtigste staat binnen de EU geworden is en daarmee een leiderschapspositie heeft gekregen. Hier gaat het volgens Safranski mis.

Merkel heeft moreel leiderschap willen tonen door de grenzen voor vluchtelingenstromen open te zetten. Dat is goedbedoeld maar politiek tamelijk ondoordacht. Deze naïviteit is volgens Safranski het rechtstreekse gevolg van de situatie waarin West-Duitsland zich tussen 1945 en 1990 bevond: onder de hoede van de Amerikanen. Doordat de Duitsers geen echte grote politieke verantwoordelijkheid meer hoefden te dragen, kon West-Duitsland wegdromen in haar idealisme van een verenigd Europa, zonder zich echt bewust te zijn van de nationale identiteit en grenzen.

Na de Duitse hereniging begon Duitsland zichzelf weer bewust te worden als natie. Maar omdat nationalisme in Duitsland nog altijd erg besmet is, worstelen de Duitsers met hun nieuwe identiteit als sterkste natie binnen Europa. Enerzijds is er onder de Duitsers een sterk economisch zelfbewustzijn dat gepaard gaat met (heimelijke) nationale trots. Anderzijds wordt de schaamte over het Duitse verleden gecompenseerd door een sterke zendingsdrang in het uitdragen van de humaniteit.

Merkel’s Willkommenskultur komt voort uit de door WO II gespleten Duitse identiteit. Een trots “wir schaffen es!” gekoppeld aan een deemoedige blik. Safranski noemt deze houding “politieke kitsch”. Ze is moralistisch (Merkel heeft het aura van Moeder Barmhartigheid gekregen), maar ze is niet realistisch en onverantwoord.

Collega Peter Sloterdijk heeft zich in een gesprek met Rainer Burchardt overigens ook duidelijk over de vluchtelingencrisis uitgelaten:

interview Rüdiger Safranski | interview Peter Sloterdijk

Na 1950 dwong de oprukkende televisie de grote Amerikaanse filmmaatschappijen tot een tegenoffensief. Er werd van alles bedacht om het publiek thuis voor de buis weer terug naar de bioscoop te lokken. Technicolor, 3D, supercinemascope en andere technische innovaties moesten de bioscoopfilm een tweede leven geven. Alle registers werden opengetrokken. Reusachtige filmsets, indrukwekkende decors en duizenden figuranten maakten van film weer het spektakel dat je alleen in de bioscoop maximaal kon ervaren. Niet alleen in Amerika was de epic in de jaren vijftig een fenomeen, ook in Engeland. Ivanhoe (1952) is weliswaar nog in de traditionele aspect ratio 1.37 : 1 opgenomen, maar wél in Technicolor en in 1952 was dat voor het Engelse publiek nog een hele belevenis.

Wat mij opvalt bij de meeste historische epische films uit de jaren vijftig, is dat deze de geest van de negentiende eeuw ademen. Nu is Ivanhoe (1820) ook een van de eerste historische romans uit de negentiende eeuw, dus het is dan niet raar dat de geest van de negentiende eeuw meewaait. Ook Ben Hur (1880) en Quo Vadis (1895) zijn romans uit de negentiende eeuw en dat is in de verfilmingen zichtbaar.

Maar The Robe (1953) is een verfilming van een roman uit 1942 en ook deze film vind ik eerder passen in de negentiende eeuw dan in de twintigste eeuw. De historische epische film uit de jaren vijftig is een erfgenaam van het historisme uit de negentiende eeuw. Net als de klassieke schoolplaat probeert deze het verleden “wie es eigentlich gewesen ist” tot leven te brengen. En dat is een ideaal uit de negentiende eeuw, dat het verleden tracht te objectiveren. Maar ook het romantiseren hoort erbij.

Historisme was in de negentiende eeuw enerzijds gekoppeld aan het wetenschap: het objectiveren van het verleden, met andere woorden: het verleden op een één-op-éénverhouding te presenteren. Anderzijds was historisme gekoppeld aan de politieke agenda die nationalisme heet. In Ivanhoe (1820) is dat duidelijk. Het verhaal speelt zich in een periode dat in Engeland de Saksen door de Normandiërs onderdrukt werden. Tijdgenoten van Sir Walter Scott wisten precies dat hij met de Saksen de Engelsen en met de Normandiërs de Fransen bedoelde. In 1820 was Frankrijk voor Engeland nog altijd de oude vijand. Richard Leeuwenhart (1157-1199) is in het boek de mysterieuze zwarte ridder, maar in de film wordt deze rol eerder door Ivanhoe gespeeld.

De filmmuziek voor Ivanhoe werd geschreven door Miklós Rózsa. Met veel schallend koper en tromgeroffel, met name in de toernooiscène. De bombastische muziek maakt Ivanhoe tot een onvervalste jaren ’50 epic. De ouverture werd genomineerd voor een oscar.

Ivanhoe [ imdb.com ]