Maandelijks archief: november 2010

Weltgericht

Bauernkriegspanorama van Werner Tübke in Bad Frankenhausen

Werner TübkeNeo Rauch, een van de kopstukken van de Neue Leipziger Schule, heeft in de hedendaagse schilderkunst inmiddels de status van superstar bereikt. Zijn plaatsgenoot Werner Tübke (1929-2004) is veel minder bekend. Sinds 1965 doceerde hij aan de Leipziger Kunsthochschule en van 1973 tot 1976 was hij rector van de Leipziger Hochschule für Graphik und Buchkunst. Het Bauernkriegspanorama (Frühbürgerliche Revolution in Deutschland), zijn bekendste werk, is te zien in het panoramamuseum van Bad Frankenhausen. Werner Tübke maakte het in opdracht van het Ministerie van Cultuur van de voormalige DDR tussen 1976 en 1987. Oppervlakkig gezien is het werk megalomane staatspropaganda: een schilderij zonder begin, einde en midden, 123 meter in het rond en 14 meter de hoogte in. Maar als je beter kijkt, zie je dat het werk juist niet in dienst staat van de socialistische heilstaat, maar een somber wereldbeeld predikt.

Weltgeschichte vollzieht sich
als Weltgericht.

Eduard Beaucamp (in FAZ)

Bauernkriegspanorama
Bauernkriegspanorama (detail)
image credits: panorama-museum.de

In 1975 herdacht men in de DDR de boerenoorlog (1524-1525) die toen 450 jaar geleden had plaatsgevonden. Voor de socialistische heilstaat was de opstand van de boeren tegenover het feodale gezag onder de bezielende leiding van Thomas Müntzer een voorafbeelding van de socialistische revolutie. In Müntzer zag men in de DDR een voorloper van Karl Marx, Rosa Luxemburg en Lenin. Iedere DDR-burger wist hoe hij eruit zag, want vanaf 1975 stond hij op het biljet van vijf Mark.

5 Mark DDR
Thomas Müntzer op 5 DDR Mark

In 1524 sloegen in Schwaben de brandhaarden van verzet over naar andere delen van Duitsland en al snel woedde er een verschrikkelijke boerenoorlog waarbij kloosters, kerken en kastelen geplunderd en gebrandschat werden. Uiteindelijk zou op 15 mei 1525 op de Frankenberg in Thüringen de strijd beslist worden. Müntzer en zijn boeren waren omsingeld door een grote overmacht, voornamelijk huurlingen in dienst van rijksgroten. Kerkhervormer Luther die niet wilde dat zijn leer voor politieke doeleinden misbruikt werd, koos partij voor het wereldlijk gezag tegen de boeren. Een christen moest de overheid dienen en zijn kruis dragen, vond hij. De boeren werden op de Frankenberg verpletterend verslagen en Thomas Müntzer werd gevangen genomen, gemarteld en tenslotte onthoofd. Daarmee was hij voor de DDR een proto-martelaar van de revolutie geworden. In 1972 schreef de staat een opdracht uit om een kunstwerk te maken ter herdenking van Thomas Müntzer en de Bauernkrieg. De Thüringse kunstenaar Werner Tübke, rector van de Leipziger Hochschule für Graphik und Buchkunst, mocht de klus gaan klaren.

Bauernkriegspanorama
Bauernkriegspanorama (detail)
image credits: panorama-museum.de

In 1976 beëindigde Tübke zijn baan als rector en begon hij aan zijn levenswerk. Hij had de opdracht aangenomen op voorwaarde dat hij de grootst mogelijke artistieke vrijheid zou krijgen. Het zou geen traditionele historieschildering worden, waarbij de historische gebeurtenissen worden weergegeven “wie es eigentlich gewesen ist”. Tübke had een Teatrum Mundi (een wereldtoneel) voor ogen en greep terug naar Jeroen Bosch met zijn allegorische landschappen. Vaktechnisch baseerde hij zich op Albrecht Dürer en Lucas Cranach de Oudere. Eerst maakte hij een uitgebreide studie van de kunst uit het eerste kwart van de zestiende eeuw en daarna begon hij de immense voorstelling te componeren. Uiteindelijk presenteerde hij zeven jaar later een model aan het politbureau. Nadat zijn werk was goedgekeurd begon men in 1983 aan het eigenlijk werk. Een groep van vijftien schilders en kunststudenten was een jaar lang getraind om Tübke‘s stijl eigen te maken en daaruit koos Tübke er tenslotte vijf (o.a. Eberhard Lenk) met wie hij de 1722 vierkante meter zou gaan schilderen. Zelf zou hij tweemaal zijn werk moeten onderbreken omdat zijn duimspier was gescheurd.

Bauernkriegspanorama
Bauernkriegspanorama (detail)
image credits: panorama-museum.de

Tenslotte werd in september 1987 het panorama voltooid. Twee jaar later, ter gelegenheid van de vijfhonderdste geboortedag van Thomas Müntzer werd het panoramamuseum geopend door de vrouw van Erich Honnecker (Honnecker zelf lag doodziek op bed). Het was 14 september 1989. Een paar weken later viel de muur…

Bauernkriegspanorama
Bauernkriegspanorama (detail)
image credits: panorama-museum.de

Frühbürgerliche Revolution in Deutschland heeft tegenwoordig verschillende interpretaties gekregen. Opvallend is dat deze loodrecht op de officiële visie van de DDR staan. Werner Tübke heeft niet het ochtendgloren van de socialistische heilstaat geschilderd, maar geeft juist een apocalyptisch beeld op de wereldgeschiedenis. Die ewige Wiederkehr des Gleichen. Zoals Thomas Müntzer zijn vrederijk op aarde op de Frankenberg ten onder zag gaan, zo zag Tübke dat ook de DDR geen eeuwige heilstaat was.

Bauernkriegspanorama
Bauernkriegspanorama (detail)
image credits: panorama-museum.de
Das thüringische Bauernkriegspanorama (1976 bis 1987) ist keine didaktische Großillustration, sondern eine historische Parabel menschlicher Irrungen und Wirrungen mit Durchblick auf gesellschaftliche Unruhen, Umbrüche und Glaubenskämpfe der Moderne, auf eine Welt nicht im Aufbruch, sondern im Taumel einer Spätzeit: Weltgeschichte vollzieht sich als Weltgericht. All diesen Auftragsbildern liegt ein tiefer Dissens zum ideologischen DDR-Parteiprogramm zugrunde. Mit der „Erbe“-Debatte ließen sich die Projekte bemänteln und rechtfertigen. In fast allen seinen „Historienbildern“ hat Tübke seine skeptische, ja geschichtspessimistische Anschauung und nicht das Fortschritts-Wunschbild der DDR entfaltet – die Auffassung von einer Wiederkehr des Gleichen, das aber niemals das Gleiche ist.“
 
Bron: Eduard Beaucamp in : FAZ 29. Mai, 2004
Briefmarken 1989
DDR postzegels uit 1989 ter gelegenheid van Müntzer’s 500e geboortedag

panorama-museum.de | Bauernkriegspanorama [ de.wikipedia.org ]

Goejanverwellesluis

oude schoolplaten op historywallcharts.eu

Het Nationaal Onderwijsmuseum in Rotterdam is een van de musea die door de bezuinigingen met sluiting wordt bedreigd. (Je kunt hier een petitie ondertekenen.) Een van de educatieve projecten waaraan dit museum heeft meegewerkt, is de website historywallcharts.eu waar inmiddels 3700 geschiedenis schoolplaten uit de periode 1830-1990 zijn samengebracht.

historywallcharts.eu
de website historywallcharts.eu

Niet alleen bekende schoolplaten van Isings, maar ook onbekende platen van Duitse en Deense illustratoren zijn hier verzameld. Het project Europe and identity – History on wall charts in a European perspective. A cooperation project between the Netherlands, Germany and Denmark wordt door de Europese Unie gefinancierd en wil aan de hand van schoolplaten het publiek bewust maken van de overeenkomsten en verschillen van het in de laatste eeuw gegeven onderwijs in verschillende Europese lidstaten.

Nationaal Onderwijsmuseum
Het museum is opgericht in 1877 in Amsterdam. Na verschillende omzwervingen kwam het museum in 1989 in Rotterdam terecht. De collectie van het museum bevat momenteel meer dan 140.000 objecten, uiteenlopend van schoolplaten tot meubilair, schoolboeken en andere educatieve materialen. De collectie van de schoolplaten bevat ongeveer 200 Nederlandse als ook 50 Duitse geschiedenis schoolplaten.

Goejanverwellesluis
aanhouding van Wilhelmina van Pruisen
aan de Goejanverwellesluis op 28 juni 1787
door J.J.R. De Wetstein Pfister (1911)

Bij geschiedenis schoolplaten denk ik vooral aan het basisonderwijs van vóór 1960, toen er nog jaartallen gestampt werd in de klas. Zoals de Slag bij Nieuwpoort een eeuwig verbond is aangegaan met het jaar 1600, zo staat Goejanverwellesluis samen met het jaartal 1787 in ons collectieve geheugen gebeiteld. Maar wie vochten er eigenlijk bij de Slag bij Nieuwpoort? En waarom? En wat moeten we eigenlijk met Goejanverwellesluis? Wanneer de gebeurtenissen eenmaal zijn losgeweekt van hun historische achtergrond, zijn het dorre feiten geworden die je verder alleen nog maar op chronologische of alfabetische volgorde kunt zetten. Maar schoolplaten kunnen deze feiten weer tot leven brengen en de onderwijzer inspireren tot een boeiend verhaal.

Goejanverwellesluis
aanhouding van Wilhelmina van Pruisen
aan de Goejanverwellesluis op 28 juni 1787
Goejanverwellesluis De strijd tussen patriotten en prinsgezinden (1780-1787) door Arie Wilschut

historywallcharts.eu | Goejanverwellesluis [ nl.wikipedia.org ]

portret van een keizer

portret van Ferdinand I door Friedrich von Amerling

In een boek over keizers kwam ik een portret tegen van Ferdinand I van Oostenrijk (1793-1875 en keizer van 1835-1848). Het portret komt op het eerste gezicht wat kinderlijk over. Eerder een portret van een of andere Zuid-Amerikaanse generaal uit de eerste helft van de negentiende eeuw. Die portretten zien er meestal wat stijfjes uit, vergeleken met Europese portretten. Het portret van keizer Pedro I van Brazilië (1798-1834 en keizer van 1821 tot 1831) is daar een goed voorbeeld van. De portretschilders in Braziliëleken vooral gespecialiseerd in het schilderen van onderscheidingen.

Pedro I
Ferdinand I van Oostenrijk 1835-1848
en Pedro I van Brazilië 1821 tot 1831

Na wat gegoogle ontdekte ik dat het portret van Ferdinand I van Oostenrijk geschilderd is door Friedrich von Amerling. Dat is een behoorlijke verrassing voor mij. Ik wist dat Von Amerling hofschilder in Wenen is geweest. Zo heeft hij het bekende portret van de keizer Franz II van Oostenrijk (1768-1835 en keizer van 1806 tot 1835) geschilderd. Maar van zijn opvolger Ferdinand I maakte hij een totaal ander portret. Geen staatsieportret in vol ornaat en ten voeten uit, maar een eenvoudig portret met een hoog, plat voorhoofd en de haren over de slapen geplakt.

Ferdinand I en Franz II
De twee Oostenrijkse keizers uit de Restauratie: keizer Franz II door Friedrich von Amerling en keizer Ferdinand I

Ferdinand I was geen krachtige man. Hij was van kind af aan ziekelijk, had epileptische aanvallen en kon moeilijk besluiten nemen. Het keizerrijk werd eigenlijk bestuurd door de Geheime Staatsconferentie waarin Metternich een behoorlijke vinger in de pap had. Toen in 1848 de revolutie uitbrak, moest de conservatieve Metternich het veld ruimen waarbij ook zijn marionet Ferdinand I moest vertrekken. Hij werd opgevolgd door de 18-jarige Franz Joseph I die tot aan zijn dood in 1916 keizer zou blijven na een regeringsperiode van 68 jaar.

Amerling
Friedrich von Amerling
portret van Ferdinand I (detail)

Wanneer je Amerling‘s portret van Ferdinand I goed bekijkt, zie je dat het door een groot vakman is geschilderd, ook al doet het op het eerste gezicht wat primitief aan.

Amerling
Friedrich van Amerling
twee lezende ‘Biedermeiermeisjes’

Friedrich van Amerling is een schilder uit de Biedermeier Zeit. Naast portretten schilderde hij huiselijke thema’s met een sterke concentratie op een intiem moment. Hij is meestal classicistisch en gepolijst in zijn vormbehandeling, maar soms is zijn werk virtuoos losjes geschilderd.

Friedrich von Amerling [ de.wikipedia.org ]