Nadat ik de afgelopen avonden meerdere malen naar de Poolse film Katyn heb gekeken, heeft de tragische geschiedenis van Polen mij aangegrepen. Tweehonderd jaar, tussen 1569 en 1772, besloeg het Pools-Litouws Gemenebest een enorm grondgebied dat ongeveer samenviel met het huidige Polen, Letland, Litouwen, Wit-Rusland en grote delen van de Oekraïne. Vanaf 1772 begonnen de Midden-Europese grootmachten Rusland, Oostenrijk en Pruisen dit territorium met elkaar te verdelen. Op onderstaande kaart is te zien dat tijdens drie delingen in 1772, 1793 en 1795 Polen helemaal van de kaart verdween. Tussen 1795 en 1919 zou er geen onafhankelijk Polen meer bestaan.
blauw naar Pruisen, geel naar Oostenrijk en groen naar Rusland
Na de Eerste Wereldoorlog en de Russische Revolutie kwam Polen eindelijk weer op de kaart. Duitsland moest enkele gebieden afstaan, waardoor in het interbellum de Poolse corridor ontstond. Oostenrijk-Hongarije was na 1918 uiteengevallen en Galicië kwam, zoals vóór 1772, weer bij Polen. De Sovjet-Unie had het grootste deel moeten afstaan. De oostgrens van het nieuwe Polen lag tussen 1919 en 1939 enkele honderden kilometers ten oosten van Brest en Lvov (Lemberg). Maar in deze vorm zou Polen amper 21 jaar bestaan. Feitelijk maakte de ondertekening van het Molotov-Ribbentrop Pact op 23 augustus 1939 een einde aan Polen. Een week later volgde de Duitse inval en nog eens twee weken later vielen sovjet troepen het land in de rug aan. Hitler en Stalin hadden weer hetzelfde gedaan als Frederik de Grote en Katherina de Grote in het laatste kwart van de achttiende eeuw. Het Molotov-Ribbentrop Pact wordt daarom soms wel de Vierde Deling genoemd.
de blauwe contour markeert de kaart van Polen tussen 1919 en 1939. de rode contour geeft het grondgebied van Polen aan na 1945. Na 1991 zijn de gebieden ten oosten van de groene (Curzon) lijn een deel van Litouwen, Wit-Rusland en de Oekraïne
Voor Stalin was de inval van het Rode Leger gerechtvaardigd. Tijdens de Russische burgeroorlog had Polen gebieden ten oosten van de zgn. Curzon-lijn geannexeerd. Het Molotov-Ribbentrop Pact was voor de Sovjet-Unie een grenscorrectie en geen opdeling van Polen. Op 28 september ontmoetten de nazi’s en de sovjets elkaar bij de rivieren Narew, Boeg, Wisla en San. Polen was weer van de kaart geveegd. Al eerder beslisten de twee bezetters over het lot van de krijgsgevangenen. De nazi’s kregen de bijna 700.000 krijgsgevangen gemaakte Poolse soldaten terwijl de Russen de officieren kregen. Dit was een veel kleiner aantal, maar het was wel het hoofd van het leger.
Katyn begint symbolisch op een brug over een van de rivieren op de Curzon-lijn. Vanuit het westen wil een dichte stroom vluchtelingen de brug oversteken naar het oosten. Maar dan komen er vanaf de andere kant in paniek andere Polen aangerend die op de vlucht zijn voor het Rode Leger dat Polen in de rug heeft aangevallen. De verwarring, onzekerheid en chaos is compleet. Het volk is op de brug in het nauw gedreven door de nazi’s in het westen en de sovjets in het oosten. Degenen die uit het westen komen en de verschrikkingen daar hebben gezien, gaan in de verwarring toch naar het oosten, degenen uit het oosten gaan naar het westen. Vluchten kan niet meer.
Deze scene symboliseert niet alleen de Vierde Deling van Polen, maar ook de communistische overheersing en het verlies van onschuld. Tot 1990 zouden de Polen die hun geweten lieten spreken door Moskou vervolgd worden
De Poolse tragiek wordt in een sommige scenes sterk weergegeven. Zo hebben de sovjets met grof geweld de corpus van Christus van het kruis gerukt. Aan een spijker bungelt nog een arm. Wanneer Anna, de vrouw van een Poolse officier een pastoor ziet bidden bij een slachtoffer waarover een officiersjas ligt gespreid, denkt ze even dat het haar man is. Als ze de jas wegneemt om te kunnen zien wie het is, deinst ze terug. Onder de jas ligt de Gekruisigde, de corpus die de sovjets van het kruis hebben gerukt. Het lot van de Gekruisigde en van het katholieke Poolse volk vallen ineens samen. Een andere scene met sterke symboliek is die met twee soldaten van het Rode Leger die de Poolse vlag doormidden scheuren. Ze scheuren de rode baan van de witte en plaatsen de gehalveerde rode Poolse vlag als communistische vlag terug. De witte baan wikkelt een van de soldaten om zijn schoenen. Polen is verscheurd en vertrapt.