Nu het Koninklijk Museum voor Schone Kunsten in Antwerpen (KMSKA) de komende jaren is gesloten wegens een verbouwing, reizen delen van de collectie langs andere musea. Het Rijksmuseum Twenthe in Enschedé brengt dit jaar maar liefst drie tentoonstellingen rondom deelcollecties uit het KMSKA. Tot einde 2014 zijn dit achtereenvolgens: Permeke en de Vlaamse expressionisten (voorbij), Rubens, Van Dyck , Jordaens – de Vlaamse barok (t/m 28-9-2014) en Jan van Eyck en de ontdekking van de wereld (14-9-2014 t/m 4-1-2015). Een groot deel van de werken is nog nooit eerder te zien geweest in Nederland. Gisteren profiteerden René en ik van de overlap tussen de laatste twee tentoonstellingen. Tot 28 september zijn er in Enschedé twee topexposities te zien, de een met de nadruk op de eerste helft van de zeventiende eeuw, de ander met de nadruk op de vijftiende eeuw. Na 28 september is Jan van Eyck en de ontdekking van de wereld nog tot 4 januari 2015 te zien.

Vanuit de entree van het museum dat in 1930 geopend werd om de collectie van de textielfabrikant Jan Bernard van Heek te huisvesten, betraden we eerst de linker vleugel waar de tentoonstelling Rubens, Van Dyck , Jordaens – de Vlaamse barok te zien is. Daarna bezochten we helemaal achterin het gebouw de tentoonstelling Jan van Eyck en de ontdekking van de wereld. Tenslotte kwamen we via de gobelinzaal in de rechtervleugel waar gastcurator Atte Jongstra in twaalf zalen de tentoonstelling Paden naar het Paradijs heeft samengesteld uit een deel van de vaste collectie.

Rubens, Van Dyck , Jordaens – de Vlaamse barok
Langs dit traject werden we dus eerst ondergedompeld in de zeventiende eeuw. Peter Paul Rubens (1577-1640), Anthoon van Dyck (1599-1641) en Jacob Jordaens (1593-1678) zijn de Grote Drie van de Vlaamse Barok. De tentoonstelling brengt topstukken uit het Koninklijk Museum voor Schone Kunsten in Antwerpen en is een expositie van wereldklasse. Naast deze grote namen zijn ook iets minder grote namen als Cornelis de Vos (1584-1651) en Frans Snyders (1579-1657) en Lucas van Uden (1595-1672) vertegenwoordigd.

Al deze schilders werden in het laatste kwart van de zestiende eeuw geboren en waren in de eerste helft van de zeventiende eeuw werkzaam in Antwerpen, de belangrijkste handelsstad van de Spaanse Nederlanden. Doordat de Noordelijke Nederlanden officieel tot 1648 met Spanje in oorlog waren en voor de Reformatie hadden gekozen, was er een scheiding gekomen die tot op de dag van vandaag voelbaar is. Boven de grote rivieren is alles overwegend protestants, daaronder alles katholiek. In de eerste helft van de zeventiende eeuw was het verschil in life style enorm groot. De rijke protestantse burgerij gaf de voorkeur aan sobere, kleine schilderijen, de rijke katholieke burgerij koos juist voor grote uitbundige schilderijen.

Antwerpen was aan het einde van de zestiende eeuw, samen met Venetië een van de meest welvarende handelssteden ter wereld. De Venetiaanse schilders Titiaan, Tintoretto en Veronese die de weg hadden bereid voor een grootse wereldse schilderkunst, werden in Antwerpen nagevolgd. Na het Concilie van Trente (1545-1663) ging er een nieuwe wind waaien die we de Contrareformatie noemen. Het was het antwoord van de katholieke kerk op de Reformatie die door Luther in 1517 in gang was gezet. De kunst werd ingezet om het volk bij de katholieke kerk te houden of weer terug te brengen. Het was een ander soort kunst als de Renaissancekunst, die na 1520 langzaam maar zeker was overgegaan in het maniërisme. De voorstellingen waren donkerder geworden, complexer, tegenstrijdiger en onzekerder. Het was de afspiegeling van een onzekere periode die gekenmerkt werd door godsdienstoorlogen.

In het laatste kwart van de zestiende eeuw loopt het maniërisme over in een niet minder dramatische stijl die we barok zijn gaan noemen. Maar de barok is evenwichtiger dan het maniërisme. De kunstenaars leken zich door de Contrareformatie van de katholieke kerk in de rug gesteund en werden zelfverzekerder. De Venetiaanse schilders overdonderden met hun reusachtige doeken en het genie van Caravaggio voegde iets toe wat nieuw was: dramatische belichting. Gewapend met deze theatrale middelen imponeerden de schilders van de barok hun publiek. Met de beeldenstorm (1566) hadden de katholieke kerk en de katholieke kunst een enorme klap moeten incasseren. Maar rond 1600 stond het er voor beide weer goed voor. De Contrareformatie was als politiek programma aangeslagen dankzij de verbluffende theatrale kunst van schilders en beeldhouwers, met Caravaggio voorop. De barok had zijn intrede gedaan.

Met het maniërisme en de barok was er wel “iets” verloren gegaan. Wat dat precies was, illustreert de tentoonstelling Jan van Eyck en de ontdekking van de wereld. Daarover morgen meer.

Themazalen
Aan de hand van themazalen neemt deze tentoonstelling de bezoeker mee naar het Antwerpen van de 17e eeuw. Uiteraard zijn er de grote altaarstukken en grootste mythologische taferelen. Maar ook intieme taferelen uit de burgerwoningen krijgen een plek, net als ontroerende familieportretten, bidprentjes en stillevens, als herinnering aan de vergankelijkheid van het bestaan. De evocatie van een 17e-eeuwse ‘kunstkamer’, van de vloer tot het plafond volgestouwd met schilderijen, maakt het plaatje compleet. Het laatste woord is echter voor Rubens zelf. Want tenslotte was ook de grote meester een man van vlees en bloed: een flamboyant en zelfzeker man, maar ook een kunstenaar die schetste, tekende en probeerde, en die zijn medewerkers op de vingers keek, totdat ze precies maakten wat hij wilde.
 
Bron: rijksmuseumtwenthe.nl

Rubens, Van Dyck, Jordaens – de Vlaamse barok
Jan van Eyck en de ontdekking van de wereld