Dagelijks archief: woensdag 3 augustus 2011

eerlijke aanschouwing

de genreschilderijen van Ferdinand Georg Waldmüller (1793-1865)

Ouder worden is fantastisch. Je krijgt opnieuw de kans de wereld te zien met de ogen en de verwondering van een kind. Neem het portret dat de Oostenrijkse schilder Ferdinand Georg Waldmüller in 1819 maakte van de moeder van de Hauptmann Stierle-Holzmeister. Stijfburgerlijker kan het bijna niet. Toen ik aan de kunstacademie studeerde, keurde ik Biedermeier schilderijen geen blik waardig. Pieterpeuterige truttigheid, zo oordeelde ik.

Waldmüller 1819
die Mutter des Hauptmann Stierle-Holzmeister 1819
Jetzt war auch mit einem Male die Binde vor meinem Auge gefallen. Der einzig rechte Weg, der ewige, unerschöpfliche Born aller Kunst: Anschauung, Auffassung und Verständnis der Natur hatte sich vor mir aufgetan.

Ferdinand Georg Waldmüller

Pas later kon ik gaan zien dat ik mij geconformeerd had aan de heersende visie in de jaren tachtig op de kunstacademie. De échte en interessante kunst begon pas bij Van Gogh en vooral aan het begin van de twintigste eeuw. De canon die we via de History of Art (H.W. Janson, 1963) kregen aangereikt, was samengesteld met de bril van het modernisme op. In de negentiende eeuw werden Turner, Corot en Manet er uitgelicht omdat hun werk als aanloop werd gezien naar het impressionisme, dat als het hoogtepunt van de negentiende eeuwse schilderkunst werd beschouwd. De nadruk werd gelegd op schilders die rebelleerden tegen de schilderkunst die op de kunstacademies gepropageerd werd en die onder invloed stond van de machtige Franse Académie des Beaux Arts. Als je het hoofd boven water wilde houden, dan moest je je aanpassen.

Daarom zag ik schilders die hun eigen weg volgden, zoals de impressionisten en Van Gogh als mijn helden, zelfs een beetje als martelaren. Want ze geloofden in hun afwijkende maar hoogstpersoonlijke visie en waren bereid daarvoor armoede en miskenning te lijden. Zo keek ik rond mijn twintigste naar de schilderkunst van de negentiende eeuw. Pas veel later ging ik nuances zien. Want ook de ontelbare schilders die zich wéll hadden aangepast, kenden het conflict tussen individu en instituut. Bij een enkeling verliep de carrière inderdaad gladjes omdat deze zich had geconformeerd. Voor het geploeter met het ambacht had ik nauwelijks oog. Integendeel, een fabelachtige techniek zag ik meestal als een gebrek aan persoonlijke expressie en verbeeldingskracht.

MetternichDe schilderkunst die we Biedermeier zijn gaan noemen, dateert uit een periode waarin de Franse Revolutie werd teruggedraaid en die als de Restauratie (in Duitsland als ‘Vormärz‘) in de geschiedenis is opgenomen. Het was een tijd van ‘doen alsof er niets gebeurd is’, het vermijden van conflicten en opgelegde burgerlijke tevredenheid. Ondertussen namen de repressie en sociale misstanden toe totdat uiteindelijk het revolutiejaar 1848 aanbrak en de architecten van de Restauratie niet langer kon wegkijken. Tijdens de Restauratie probeerde men de blik vooral te richten op niet-politieke zaken, op kleine dingen zoals het huiselijke. De schilders gingen in de afgewende blik voorop. Ferdinand Georg Waldmüller is een typische Biedermeier schilder die zich had toegelegd op genreschilderijen en schilderde huiselijke en dorpse taferelen.Waldmüller is 22 wanneer in zijn geboortestad het Congres van Wenen begint en Metternich met Engelse toestemming het continent de Restauratie oplegt. Waldmüller leeft in de meest reactionaire stad van Europa. Alles dat naar revolutie riekt, wordt hardhandig de kop ingedrukt. Pas na zijn zestigste durft Waldmüller zich maatschappijkritisch uit te laten, zoals in zijn bekende schilderijen Die Klostersupe (1858) en Nach der Pfändung. Die Delogierten (1859).

Waldmüller
Nach der Pfändung. Die Delogierten 1859
Pas na zijn zestigste durfde Waldmüller in zijn genreschilderijen een maatschappijkritische boodschap te verbergen

Maar nu terug naar het portret van de moeder van de Hauptmann Stierle-Holzmeister dat permanent te zien is in de Nationalgalerie in Berlijn. Daar hangt het naast het portret van haar zoon die de opdracht gaf. Het was een van de eerste portretopdrachten die Waldmüller kreeg en de enige aanwijzing die de opdrachtgever gaf, was dat hij zijn moeder precies zo moest laten zien zoals ze was. Op het eerste gezicht is het oude vrouwtje bijna afstotend door haar burgerlijke stijfheid. Maar wanneer je door de oppervlakte van het beeld heen kijkt en ziet wat Waldmüller zag, opent zich een ruimte. De schilder heeft het in zijn biografie zo opgetekend:

Herr Hauptmann von Stierle-Holzmeister beauftragte mich, das Portait seiner Mutter zu malen. Aber – so sprach er zu mir – malen Sie mir sie genau, so wie sie ist. Diesem Auftrag gemäß versuchte ich es nun, bei diesem Portraite die Natur mit der größten Treue wiederzugeben – und es gelang! Jetzt war auch mit einem Male die Binde vor meinem Auge gefallen. Der einzig rechte Weg, der ewige, unerschöpfliche Born aller Kunst: Anschauung, Auffassung und Verständnis der Natur hatte sich vor mir aufgetan.

Ferdinand Georg Waldmüller [ de.wikipedia.org ]